MALZEME İLETİM DÜZENEKLERİ
10. KAYIŞLI GÖTÜRÜCÜLER (BELT CONVEYORS) Genel Tanıtma
Bir kayışlı götürücünün ana bölümleri (Şekil. 55) şunlardır: şasi 1; tamburların yerleştirildiği uçlar: döndürü-cü (tahrik) 2 tamburunun yerleştirildiği baş taraf ile gerdirme tamburunun 3 bulunduğu kuyruk tarafı; sonsuz kayış 4 (bu tamburlara sarılır); hareketi boyunca kayış üst (yüklü) şeridini destekleyen üst taşıyıcı makaralar (avaralar) 5 ve kayış alt (boş) şeridini destekleyen alt taşıyıcı makaralar (avaralar) 6. Bu makaralar şasiye bağlan-mışlardır. Bazı durumlarda kayış, taşıyıcı makaralar tarafından değil de sabit bir kılavuz kızak tarafından des-teklenir. Yük, genel olarak, üst şeritte gider ve alt şerit, boş olarak dönüşü sağlar.
İstisnai durumlarda, yükü taşımak üzere, alt şerit kullanılır. Diğer bazı durumlarda ise üst ve alt şeritler aynı anda ve zıt yönlerde yük taşırlar (genellikle tane-mallar). Döndürme tamburu, hareketini çalıştırma biriminden 7 alır. Gönderilecek mal. götürücü üstüne (uygun yükseklikte) kurulmuş bir ya da fazla sayıda yükleme haznesin-den 8 kayış üzerine yüklenir. Kayış tarafından taşınan yük, baş tamburu 2 üzerinhaznesin-den boşaltma oluğuna 9 ya da götürücü boyunca herhangi bir noktaya yerleştirilmiş özel boşaltma düzeneklerine boşaltılır. Kayış temizleyicisi (silici) 10, kayışın dış yüzeyine yapışmış olan malzemeyi sıyırır. Bu düzenek genellikle götürücü baş tamburuna 2 yakın bir yere yerleştirilir.
Kayışlı götürücüler geniş bir yelpaze içine giren birim-yükleri ve dökme malzemeleri, yatay ya da hafifçe eğimli yörüngeler boyunca taşımakta ya da hat üretimi (line production) birimlerinde, hafif ara ürünleri bir işlem-den diğerine iletmekte kullanılırlar: dökümhanelerdeki taşıma işlemlerini mekanikleştirmede (döküm kumunun gelişi ve dağılışı); kuvvet santrallarında yakıt taşımada; kömür ve maden ocaklarındaki yeraltı ve yerüstü taşıma-larda; metalürji sanayiinde kok ve cüruf yapıcıların taşınmasında; tahıl silolarında her çeşit tahılın taşınması ve yükseltilmesinde; toprak kazısı ve inşaat şantiyelerindeki taşıma işlemlerinin mekanikleştirilmesinde; besin ve hafif endüstride; süreç kademeleri arasındaki taşımalarda, vb.
Kayışlı götürücüler, genellikle, transfer hatları, taşıyıcı köprüler, düzeltici-yükselticiler (grader elevators), vb.
gibi karmaşık tesislerde yer alabilirler. Yüksek kapasite (500-5000 nvVsa ve daha fazla), büyük uzaklıklara yük taşıma (500-1000 m ve daha fazla) yeteneği, basit tasarım ve oldukça düşük öz ağırlık, güvenilir işletme ve uygun çalıştırma gibi özellikler, kayışlı götürücüleri, dünya çapında en çok kullanılan götürme makinası durumu-na getirmişlerdir.
Tasarım biçimine göre, kayışlı götürücüler sabit (bu bölümde incelenen), taşınabilir ve hareketli diye sınıflan-dırılırlar. Amaçlarına göre götürücüleri şu şekilde ayırabiliriz: genel amaçlı ve özel amaçlı götürücüler. Sonuncu götürücüler arasına yeraltı götürücülerini, besin ve tahıl endüstrisinde kullanılanları ve hat üretiminde kullanılan-ları sokabiliriz.
Götürücü kayışları dokuma, çelik şerit ya da çelik tel örgülü olabilirler.
f-\ ^ |
A-A Kesiti
( I
I
i
'///s////////////!i]
Şeki. 56- Bir kayışlı götürücünün yapısı Dokuma (Tekstil) Kayışlı Götürücüler
1. Kayışlı Götürücülerin Geometrisi
Hareket yörüngelerine göre kayışlı götürücüleri (Şekil. 57) şu şekilde sınıflandırabiliriz: yatay, a; eğimli, b;
karma: eğimli-yatay, c; yatay-eğimli, d, e ve f. Yataya göre eğim (P açısı) esas olarak taşınan malzeme ile hare-ketli kayış arasındaki sürtünme katsayısına, malzemenin statik şev açısına (dökme yükler için) ve malzemeyi
7-58
GÖTÜRÜCÜLER kayış üzerine yükleme yöntemine bağlıdır.
Kayışlı götürücülerde izin verilen eğimler Çizelge. 8 de gösterilmiştir.
Çizelge. 8- Düz kayışlı Götürücülerde Değişik Malzemeler İçin Önerilen Maksimum Eğim Açılan
Malzeme
Şekil. 57- Kayışlı götürücülerin geometrisi
7-59
GÖTÜRÜCÜLER 2. Kayışlı Götürücülerin Parçalan
(a) Kayışlar. Aşağıdaki dokuma türleri kayışlı götürücülerde kullanılırlar: deve tüyü, pamuk (dokuma ya da örme), kauçuk kaplamalı dokumalar. Götürücü kayışları şu istemleri karşüamalıdırlar: düşük nem tutma (higros-kopi) yüksek dayanım, düşük öz ağırlık, küçük özgül uzama, yüksek bükülebilme (fleksibilite), (taşınan yüke karşı sürtünme ile sık sık tekrarlanan eğilmenin ve kayış destekleme düzeneklerinin yarattığı değişken gerilmeler-den doğan) katların ayrılması eğilimine karşı yüksek direnç, uzun çalışma ömrü.
Kauçuk kaplanmış kayışlar bu istemleri diğer türlerden daha iyi karşıladıklarından genellikle tercih edilirler.
Kauçuk kaplanmış dokuma kayışlar (Şekil. 58) çeşitli tabakalardan oluşurlar: kaba pamuk dokumadan mey-dana gelen katlar 1, bunlara kayış örgüsü (belting) denir. Katlar birbirine doğal ya da yapay kauçukla ve vulkani-zasyon yöntemiyle bağlanırlar. Bazı durumlarda katlar, yüksek-dayanımlı sentetik dokumalardan yapılırlar: cap-ron, perlon, nylon, vb. Kayışın üstünde 2 ve altında 3 kauçuk kaplama tabakaları vardır. Bunlar kayışı nem girişine, mekanik hasarlara ve götürülen malzemenin aşındırıcı ve kesme etkilerine karşı korurlar.
Kayıştaki katlar, onun iskeletini (karkas) oluştururlar. Boyuna çekme gerilmelerini ve kayış üzerine düşen yükün darbesini bu iskelet alır. Kauçuk ve köpük kaplamalar katlan yapıştırıcı çimento görevi görürler. Ayrıca, katları nem ve mekanik hasarlara karşı korurlar. Götürücü kayışları kesik-katlı (Şekil. 58a), katlanmış-katlı (Şekil. 58b), spiral katlanmış-katlı (Şekil. 58c) ve kademeli-katlı (Şekil. 58d) olarak tasarlanabilirler. Kesik katlı kayışlar diğerlerine üstün olup en çok bunlar kullanılırlar.
Bir kayışın dayanımı (mukavemeti), iskeletinin dayanımına bağlıdır. Kayış örgüleri normal, yüksek dayanım-lı, pamuk-kanaviçe dokuma ve çok yüksek-dayanımlı sentetik dokumalardan yapılabilirler. Katindokumalı (solid-vvoven) ve kauçuk kaplamalı kayışlar da yapılabilir. Ancak, yüksek rijitlik, aşırı maliyet nedeniyle bu kayışların kullanımı yaygınlaşmamıştır. Kayışlar genel amaçlı ve özel amaçlı olarak iki ana bölüme ayrılabilirler. Çoğun-lukla genel amaçlı kayışlar kullanılırlar. Özel amaçlı kayışlar sıcak yükleri taşımakta ya da +60 °C den yukarı ve - 25 °C den aşağı sıcaklıklardaki işletmelerde ve bir de kayışın dokuma örgüsüne ya da kauçuk kaplamasına kim-yasal olarak zarar veren malzemelerin taşınmasında kullanılırlar.
Yüklü taraf
\
(e)
ı' 111 n ı' 11 Mı 111 | ı M ı ı ı • • ıı 111 '' ı ı y M 11— r* — '~^\
' 1 ' | I ' 1 ı I ı [ I ı 1 I ' I r I I I I I t I II ı I | I I ı f | ı I ı —rr-ı TT rTT . /
Şekil. 58- Değişik türlerdeki kauçuk dokuma kayışların enine kesitleri
a- kesik katlar; b- katlanmış katlar; c- spiral hiçimde katlanmış katlar; d- kademeli katlar; e- ısıya dayanıklı kayış; 1- dokuma katlan; 2- üst kaplama; 3- alt kaplama; 4- amyant tabaka; 5- kırıcı şerit
7-60
GÖTÜRÜCÜLER
Özel amaçlı kayışlar şu türleri içerir: ısıya dayanıklı; dona karşı dayanıklı; yanmaz, vb. Isıya karşı dayanıklı kayışlar (Şekil. 58e) bir ısıya-dirençli kauçuk kaplama 2 ve üstteki kat ile kauçuk kaplama arasına yerleştirilmiş bir amyant tabaka 4 ile donatılırlar. Avnca, üstte ve yanlarda "kırıcı" 5 adı verilen ince bir şeritle de güçlendiril-mişlerdir. Bu kayışlar 100 °C ye kadar olan işletme sıcaklıklarına dayanırlar. Dona karşı dayanıklı kayışlar, kau-çuk karışımının içine özel don önleyici (antifreeze) maddeler katılarak üretilirler. Bu kayışlar - 45 °C ye kadar sı-caklıklarda etkin olarak çalışırlar. Kauçuk kaplı kayışların ana parametreleri Çizelge. 9 da gösterilmiştir.
Çizege. 9- Önerilen Kayış Katları Kayış genişliği, mm
Çizelgede verilen kayış genişliğiyle kat sayısı arasındaki bağıntı, kayışın -tamburlara sarılması için gerekli-bükülebilirliğine ek olarak, belli bir boyuna rijiditeye de sahip olması gereğini göstermektedir. Böyle bir rijidite, kayışın iç makaralı avaralardan (taşıyıcı makara grubu) geçmesini ve bu makaralar arasındaki boşlukta düzelme-sini önleyerek oluklama durumunu korumasını sağlar. Demek ki, ağır ve büyük-parçalı malzemenin taşınması için tasarlanmış bir götürücü kayışında (oluklu), hafif yükler için tasarlanmış bir kayıştan daha fazla kat bulun-malıdır. Kauçuk kaplamanın seçimi ise (Çizelge. 9) taşınan malzemenin boyutlarına ve fiziksel özelliklerine bağ-lıdır.
Kauçuk kaplamalı bir dokuma kayışın yürüyen her metresinin qk ağırlığı (genişlik B m. kat sayısı i ve kalınlı-ğı 8 mm. kaplama kalınlıkları Si ve 82 mm ise) aşağıdaki formülden hesaplanır:
qk= H B ( 8i+ 8 ı + 62) N/m (106)
Kauçuk köpük kaplamasında dikkate alınmamış bulunan bir kat kalınlığı 8 normal pamuk dokumalı kayış ör-güsünde 1,25 mm, yüksek dayammlı kayış örör-güsünde 1,9 mm, pamuk-kanaviçeli örgüde 2,0 mm ve sentetik do-kuma örgülerde 0,9-1,4 mm alınır.
Çizelge. 10- Kauçuk Kaplamalı Dokuma Kayışlar İçin Önerilen Dökme ve Birim Yükler (Çizelge. 1 ve 2 ile Şekil. 57 ye bakınız.)
Yük Nitelikleri
Taneli ve pudra, aşındırıcı değil İnce taneli ve küçük-parçalı, aşındırıcı, orta ve ağır (a'<60 mm; y< 20 kN/m3) Orta-parçalı. hafif aşındırıcı, orta ve ağır (a'<60 mm: y < 20 kN/m3)
Aynı, aşındırıcı
Büyük-parçalı. hafif aşındırıcı, ağır (a'>160mm;y>20kN/m3)
Kağıt ya da kumaş ambalajda hafif yükler Yumuşak kaplardaki yükler
Sert kaplardaki yükler 150 N a kadar Aynı 150 N den fazla Darasız yükler
GÖTÜRÜCÜLER
Gerekli kat sayısı aşağıdaki denklemden hesaplanır;
Sm,l k s
BK, (107)
Burada:
Sm a k s = Maksimum teorik kayış çekmesi, N
K, = Kat babına 1 cm genişlik için kopma gerilmesi. N/em k = Emniyet katsayısı (Çizelge. 1 le bakınız)
B = Kayış, genişliği, cin Örgü sınıfı normal: 550 N / cm
Normal yüksek dayanıııılı: 1150 N / cm
Çizelge. 11- Kayış Kat Sayısına Bağlı Olarak Emniyet Katsayıları
Kayış kat sayısı
Çizelgeden görüleceği üzere, emniyet katsayısı, kal sayısıyla büyümektedir. Bu olgu, kayıştaki gerilmelerin bütün katlara düzgün olarak dağılmayışı ve kayış, tamburlar ve taşıyıcı makaralar üzerinden geçerken yalnız çekme gerilmelerine değil, aynı zamanda eğilme gerilmelerine de uğraması ile (bu gerilmeler bu hesap yöntemin-de dikkate alınmazlar) açıklanır. Kayışın bükülnıelerdcn doğan yorulma sonucu zayıflaması, aşınmanın ve ek yerlerindeki zayıflamanın da nedenidir.
SES İL ı ™
ter"
Şekil. 59- Çelik halatla berkitilmiş kauçuk kaplamalı dokuma kayış
Pamuk dokumalı, kaııaviçe ya da sentetik örgülü ve yüksek dayanıııılı türlerin yanında, çelik tel halatla berki-tilmiş (takviye edilmiş) kayışlar da üretilmektedir. Bu kayışlarda (Şekil. 59), çelik tel halatlar 2 (çap 1,2-4,5 mm), örgü katlan 1 arasına yerleştirilmiş ve boyuna vülkanize edilmişlerdir. Bu kayışlar, 30 000-40 000 N/cm dolayla-rında bir kopma gerilmesine sahiptirler ve emniyet katsayısı 6-8 arasında alınır.
Çalışma yüzeyi üzerine vülkanize edilmiş baklava dilimleri, özel eğimli çıkıntılar (Şekil. 60a) ya da enine las-tik perdeler (Şekil. 60b) taşıyan kayışlar kullanılarak götürücü eğimi büyütülebilir.
Bununla birlikte, götürücü eğimi 35-40 nin üstüne çıkartıldığında, kapasitenin önemli ölçüde düşeceği unu-tulmamalıdır.
Yanlarda etekleri (skirt) bulunan kayışlar da kapasiteyi yükseltmekle kullanılırlar.
(a) Kayış ekleme düzenekleri (Belt fasteners). Kayış uçları götürücü üzerinde, şu yollarla birbirine eklenir:
ham deri ile dikme, özel yapıştırıcılarla soğuk yapıştırma, sıcak yapıştırma (vulkanizasyon), çeşitli tiplerde ıijit ya da menteşeli madeni birleştiriciler, lin güvenilir yöntem vulkanizasyondur. Kayışı vülkanize etmek için, kayı-şın iki ucundan aynı zamanda ve eşdeğer katlar kesilir (Şekil. 61). temizlenir, gazyağı ile yıkanır, yapıştırcı ile kaplanır, üstüste getirilir ve bir vulkanizasyon presinin madeni levhaları arasında preslenil'. Bu levhalar elektrik akımıyla (bazı durumlarda buhar kullanılır) 140-150 "C ye kadar ısıtılırlar. Kayış uygun basınç ve sıcaklık altın-da, kat sayısı ve kaplama kalınlıklarına bağlı olarak. 25-60 dakika tutulur.
7-62
Ilı l.N
(İOTURUCUl.Kk
(b) Taşıyıcı Makaralar (Avaralar). Cîenellikle kayış, avara makaralar tarafından desteklenir. Seyrek olarak d ı ağaç ya da çelik levhadan bir yalak tarafından ya da avara makaralarla diğer tür desteklerin birlerimi bir düzenek tarafından desteklenir. Avara makaralar, başlıca dökme yükler taşıyan götürücülerde, daha seyrek olarak da birini yükler taşıyan götürücülerle kılavuz yutaklar ve birledik destekleme dü/.enlerinin çoğunlukla uygulandığı tane -mal götürücülerinde kullanılırlar.
ı C;
Şekil. 60- Dik edimler için kauçuk kaplanmış dokuma kayış :ı- c £ i ı ı ı l i ç ı k ı n t ı l a r ; l>- cııilH' l a k t i k j u - r d ı ' U r
Götürücüdeki yerine göre, avara makaralar üst taşıyıcı (kayışın yüklü şeridini kısırlar) ve alt taşıyıcı (kayışın boş dönüş şeridini taşırlar) makaralar adıyla ikiye asrilıılar. I ist taşıyıcı makaralar üç-nıakaralı (Şekil. 62a) ya da tek-makaralı (Şekil. 62b) türden ohıbiliıler. İki inak.nalı avaralar, iletme (transfer) makinalarına yerleştirilmiş dur kayışlı (B = 300-400 mm) götürücülerde çok seyrek olarak kullanılırlar. Oluklu beş makaralı avaralar ise ba/.an oldukça geniş (B>1400 mm) kayışlar için kullanılırlar. Alı taşıyıcı (avara) makaralar (Şekil. 62c) hiçbir zaman birden fazla makaralı yapılmazlar. Kayış, lek-ıııakarulı t ya da düz) avara taşıyıcılar üzerinde düz olarak yürür;
ancak, çok-makaralı avaralar üzerinden geçerken oluklanır. Bu durum, bütün kayış boyunca tekrarlanır. Dökme yük taşımak üzere tasarlanmış götürücüler genellikle oluklu makaralarla donanmışladır. Düz makaralı avaralarla donanmış götürücüler (avaralar) yalnız boşalıma pullııklu (plough) ve düşük kapasiteli (25 mVsa e kudur) kayışlı götürücülerle büyük kütleli malzemeler taşıyan geniş kayışlı götürücülerde kullanılırlar.
Şekil.62 ve 63 de gösterilen türlerdeki avara (taşıyıcı) makaralar 1 yan destekleri. 2 silindirleri, 3 milleri. 4 yatukları, 5 sızdırmazlık halkaları ve 6 taşıyıcı tabanından (yalnız oluklu avaralarda) meydana gelirler. Flanşları yukun doğru konmuş olan çelik profil ya da köşebentler, genellikle yan destekleri taşımak amacıyla kullanlırlar.
Bu iş için hazan da yuvarlak demir ya da T demiri kullanılır. Taşıyıcı tabam götürücü şasisine bağlayan .saplama-ların delikleri, taşıyıcı (avara) makaranın durumunu ve kayış hareketini ayarlamak amacıyla, genişletilmişlerdir (Şekil. 62-A görünüşü). Düz tek-makaralı avaraların vaıı destekleri hadde profillerden, oluklu avaralarınki ise döküm, kaynak ya da pres baskı olarak yapılırlar. Makara silindiri ise genel olarak çelik borudan, dökme demir-den (sürekji kalıp), seyrek olarak da presli plastikten yapılır. Makara mili. tesviye edilmiş uçlarından, yan destek-ler üzerindeki yarıklara yerleştiridestek-lerek sahiıleştirilir ı.Şekil. 63c).
Dönmeye karşı direnci mümkün olan en az değerde tutmak için, makaralar genellikle bilyulı ya da masuralı yataklar üzerinde dönerler (*). Bazı durumlarda, kendiliğinden yağlanır sert kauçuk ya da plastik burçlar da kay-malı yutuk yerine kullanılır.
Yatakların dışında, içeriye toz girişini önleyen sızdırmazlık halkaları (seals) bulunur. Bu sızdırmazlar keçe (kenevir) halkalar, preste basılmış labirent halkalar, lâbirent ile keçe halkadan oluşan karma birleşik halkalar (Şekil. 63a); mekanik lâbirenlli salmastra halkaları (Şekil. 63b); özel yağa-dayaıııklı kauçuk ya da esnek
plaslik-Masuruh yalaklar ancak çok ağır hizmet türlerinde kullanılır.
7-63
GÖTÜRÜCÜLER
ten yapılmış esnek sızdırmazlar (Şekil. 63c) ve deri ya da keçe ile biten salmastra halkaları olabilir. Deneyler sı- vj f radan bir keçe sızdırmazın, orta tozlu bir çalışma ortamında küçük çapta bir koruma sağlayabildiğini ve çetin ça- 'İİUK- 3 lışma koşullarında ise hiç işe yaramadığını göstermiştir. En güvenilir, dolayısıyla en iyi sızdırmaz, labirent basa- yf l İ makları arasındaki tatlı geçme (snug fit) nedeniyle, mekanik labirentli sızdırmazlık halkasıdır. Bu işlem fazla ji-itı!1
işçilik istemekte ise de sağladığı uzun ömür ve güvenilir çalışma, ek harcamayı dengeleyecek ölçüdedir.
Birinci kayışın sonu
Şekil.61- Viilkanizasyon için hazırlanmış kauçuk kaplanmış dokuma kayış a- kesilmiş uç; b- birleştirilmiş uç
Çizelge. 11- Dökme Yük Taşıyan Bir Kayışlı Götürücüde Maksimum Avara Makara Aralıkları (Şekil.64 e bakınız)
Makaranın iç yüzeyi pullarla, gres yuvalarıyla 7 (Şekil. 63a) ya da bir iç kovanla 8 (Şekil. 63a ve b) korunur.
Bunlar yatağı, makara silindirinin iç tarafından tümüyle yalıtarak bir gres deposu ödevi görürler. îç kovanh ma-karalar (avaralar) en güvenilir olanıdırlar.
Bilyalı yataklar 9 gresörü (Şekil. 63a) ile ve milde açılmış gres kanalı yoluyla ya da makaraların dönemsel bakımları sırasında gres basılarak yağlanırlar.
7-64
GÖTÜRÜCÜLER
(a)
A Gorunuşu
Şekil. 62- Kauçuk kaplamalı dokuma kayışlar için avara makaralar a- oluklu üç makaralı; b- düz I ok makaralı; c- ılüz dönüş makarası
Avaraların ana boyutlun şunlardır (Şekil. 62 ye bakınız):
Taşıyıcı mukara (avara) çapı, D mm : 108
Kayış genişliği, B mm 400-800
159 800-161K)
194 1600-2000
Düz bir makaranın toplam L uzunluğu ya da oluklu bir taşıyıcı makara takmıında makaraların toplam uzunlu-u, B kayış genişliğinden 100-200 mm fazladır. Götürücünün avara makaralarının düzenlenmesi Şekil. 64 de şe-latik olarak gösterilmiştir.
(c) Merkezleme Düzenekleri: Merkezden kaçık yükleme, toprak yığılması, malzemenin tamburlara ve maka-ılara yapışması, vb. gibi birçok nedenden ötürü kayış yalpa yapabilir. Kayışın makaralar üzerinden kaçmasını nlemek üzere çeşitli biçimlerde özel kayış kılavuzluma makaraları kullanılır. Bu makaralar, kayış
merkezleme-ni otomatik olarak yaparlar.
Bir kayış kılavuzlama makarası (ya da söylendiği gibi bir keııdiliğinden-merkezleyici), iki bilyalı yataklı 3 p yatağının çevreside -kontrollü sınırlar içinde- serbestçe dönen 2 şasisine bağlanmış normal bir oluklu üç-akaralı avara takımından oluşur. Düşey 3 dip yalağının (pivot) 4 yuvası 5 taşıyıcı profiline bağlanmıştır. Bu ofil ise götürücü şasisine cıvutalunmışlır. 2 şasisine iki yanından 6 üzengileri (stirrups) bağlanmıştır. Bu üzen-lerin uçlarında birer kovan vardır ve bu kovanlara yerleştirilerek sabitleştirilmiş 7 milleri, bilyalı yataklarla do-ıtılmış 8 kayış sınırlama makaralarını taşırlar. 7 mili kayış kenarına dikeydir.
Kayış eksenden kaçtığı zaman, kayışın kenarı 8 sınırlama makarasına hafif bir basınçla değer. Bu etki, kayış lavuzlama makara takımının şasisini, götürücünün boyuna eksenine göre, belli bir açı kadar döndürür. Makara kiminin bu durumu, kayışı zıt yöne döndüren, yani merkezleyen bir kuvvet doğurur. Kayış merkezlendiği iman, kılavuz makara takımını da kendiliğinden ilk durumuna getirir (Bak. GÖTÜRÜCÜLER, MMO Yayın o. 105, Şekil.40).
7-65
GÖTÜRÜCÜLER
Şekil. 63- Avara makara türleri
a- labirent keçeli sizdırmazlık; b- mekanik labirentli sızdırnıazlık; c- lastik sıyırıcılı
Düz kılavuzlama makaraları da, yüklü ve boş şeritler için, yukarıda tanıtılan biçimde yapılırlar. Ancak, dip yataklı döner avara takımı oluklu değil düzdür. Düşey milin (pivot) aşırı hareketliliği, tanıtılan bu tasarımın zayıf yanıdır. Kayış kılavuzlama avara takımları için uygulanan öbür tasanm biçimleri de aynı çalışma ilkesine daya-nırlar. Çok uzun götürücülerde, bazan iki ya da üç kılavuzlama avara takımını içeren menteşeli masalar (banks) kullanılırlar. Bunlar birbirine genellikle 0.5-1 m uzaklıkta yerleştirilmişlerdir. Bu düzenleme, kayışı doğru (ekse-ninde) hareket ettirmek için, çoğu kez başarıyla kullanılır. Kayış kılavuzlama makara (avara) takımları, genellikle 40-20 metreden yukarı uzunluktaki götürücülerde etkindirler. Götürücülerdeki kayış kılavuzlama makara takım-larının şematik yerleştirme düzeni Şekil. 64 de görülmektedir.
20-25 m
k l ^n v' " i r ımakaralar \^i"1
•U -20-25•21-J m —
025 m • " T » ~ 3 " ^n v' " i n n r -aralar Klavuz mak-aralar I
?Ki.avuz Imakarala
Şekil. 64- Götürücüde avara (taşıyıcı) makaraların dü/unlcnmcsi
Kayış gidişini merkezlemek için, bazı durumlarda, birkaç oluklu avara takımını kayış hareketi doğrultusunda 2-3° kadar eğmek (devrik tutmak) mümkündür. Ancak, hızlı kayış aşınmasına neden olduğundan, bu yöntem sa-kıncalıdır.
Kayış tırmanmasını engellemek için bazan da kayış kenarı boyunca rijit milli düşey makaralar yerleştirilir.
Bu uygulama, düşey makaraların kayışı en zayıf yeri olan kenarından aşındırması nedeniyle, kesin olarak sakın-calıdır.
(d) Çalıştırma Birimleri. Kayışlı götürücülerde hareket ettirici güç, bir elektrik motorunun çevirdiği döndür-me tamburuna sarılan kayışa, sürtündöndür-me yoluyla aktarılır. Çalıştırma birimi aşağıdaki bölümleri içerir: tambur (bazan iki tane), motor ve motorla tambur arasındaki güç aktarma dişli düzeni. Eğimli götürücülerde, çalıştırma
7-66
GÖTÜRÜCÜLER
birimleri, yüklü kayışın -elektrik akımı kesildiğinde- taşınan yükün ağırlığı altında geri kaymasını önleyen bir frenleme düzeniyle donatılırlar.
Çalıştırma Türleri ve Ana Kuram
Kayışın döndürme tamburuna nasıl sarıldığını gösteren şematik resimler Şekil. 65 de verilmiştir, a ve b şema-larında a = 180° ve a s 210-230° lik sarılma açılı tamburlar gösterilmiştir, b semasındaki büyük sarılma açısı, bir baskı (snub) kasnağı (tamburu) yardımıyla elde edilmiştir, e ve d şemaları, sarım açısı 350-480 derece arasın-da değişen iki -tamburlu (tandem) çalıştırma düzenlerini göstermektedirler, e ve f şemaları ise uzun ve ağır götü-rücülerde kullanılan baskı kasnaklı ve baskı kayışlı çalıştırma düzenlerini göstermektedirler.
Şekil. 65- Kayışlı götürücüler için tipik döndürme (tahrik) biçimleri a ve b- tek tamburlu; c ve d- ikiz tamburlu; e- baskı kasnaklı; f-baskı kayışlı Sürtünme ile döndürme kuramından (Huler Kanunu) bilindiği üzere
Sg e r < Sg e v e"° (108)
olduğu zaman kasnak üzerinde kayış kayması olmaz. Burada,
7-6
GÖTÜRÜCÜLER
Sg e r ve Sg e v = Döndürme tamburu üzerinde gergin ve gevşek taraflaıdaki kayış çekmesi;
a = Kayış sarılma açısı, radyan;
e = Neperien logaritma bazı, e = 2,718;
|i = Kayış ile kasnak arasındaki sürtünme katsayısı.
Döndürme tamburu üzerindeki Wo çevresel çekme kuvveti, kayış katılığından ileri gelen tambur üzerindeki sürtünme ihmal edilirse, (47) denleminden hesaplanır.
Buradan:
o
= s
g e r- s
g e vWo = Sg o r - Sg e v < Sg c v et- - Sg,v = Sg e v ( d - - 1). (109) yada
^ S,.., elde edilir. (110)
(110) denkleminden görüldüğü gibi, döndürme tamburunun kayışa iletebildiği çekine kuvvetinin şiddeti sarıl-ma açısı, sürtünme katsayısı ve kayış gerginliğindeki artışla büyür. Sürtünme katsayısının büyüklüğü, kasnak (tambur) alanı ve ortam koşullarına (Çizelge. 12). kayışın kasnak çevresindeki sarılma durumuna ve açısına bağ-lıdır. Kayış gerilmesi, kayışın genişliği ile kat sayısının belirlediği kayış dayanımına bağbağ-lıdır. Gerekli çekme kuv-veti, kayış ile döndürme tamburu arasındaki sürtünmeyi arttırmak yoluyla, kayış gerginliğini arttırmadan -sınırlı bir aralıkta- da mümkün olabilir. Bunu, kasnağın yüzeyine sürtünmeyi fazlalaştırıcı maddeler sürmek ve uygun bir döndürme şeması seçip sarılma açısını büyültmek yoluyla gerçekleştirmek mümkündür. Kayış gerginliğini arttırmadan çekme kuvvetini artırmanın bir diğer yolu da kayışı tambura doğru bastıran bir dış kuvvet uygula-maktu'. Bu etki, bir baskı kasnağı (Şekil. 65e) ya da baskı kayışı kullanarak elde edilir (Şekil. 651).
Baskı kasnaklı çalıştırma düzenlerinde (Şekil. 65e) baskı kasnağının mili, bir basma yayının doğurduğu kuv-vetin etkisiyle, mafsallı bir çerçeve (şasi) içinde tutulur. Kasnak, kalın bir lastik tabakayla kaplanmış/ır ve belli bir kuvvetle kayışa bastırır. Kasnağın baskı kuvveti P ise değme noktasından kayışın kasnağa uyguladığı noktasal (yoğun) küvet P olacak ve euler denklemi şu biçimi alacaktır:
Sg e r< ( Sg e v +P u ) e >
-ve kayış katılığı (slifness) ihmal edildiğinde çekme kuv-veti Wo< Sg t,v( eı l" - l ) - I'ne»1" olur.
(111)
(112)
Bu denklem, baskı kasnaklı bir döndürme sisteminde kayışa iletilen çekme kuvvetinin, kayışın gevşek tara-fındaki çekme kuvvti aynı kaklığı hakle -basit bir döndürme tamburu düzenine göre- P|ieM" kadar arttığını göste-rir.
GÖTÜRÜCÜLER
Çizelge. 12- Sürtünme Katsayısı (|i) ve e*"1 Değerleri
Tambur türü ve
Tambur türü ve