Vadeli SözleĢmeler

Tarımsal üretimin büyük oranda hava koĢullarına bağımlı olması, üreticilerin çok sayıda, birbirlerinden bağımsız ve habersiz olması; fiyatların üretici için cazip olduğu ürünün üretimine yönelmelerine sebep olmaktadır. Bu durumda üretimi artan ürünlerde arz yığılması sebebiyle fiyat düĢüĢlerine, üretimin terk edildiği ürünlerde ise fiyat artıĢlarına sebep olmaktadır (GüneĢ, 1996:99).

Ġktisatta COBWEB teoremi olarak açıklanan bu durum üretim döneminin uzun olması sebebiyle arz ve talebin fiyat değiĢimlerine hemen cevap veremediği tarım sektöründe sıklıkla görülmektedir.

Teoriye göre çiftçiler üretim planlamasında hep bir önceki yılın fiyatlarını göz önünde bulundurmakta, yani bu yılın arzı geçen yılın fiyatına, gelecek yılın arzı bu yılın fiyatına göre oluĢmaktadır. Bu durum üreticiler için finansman riskine neden olmaktadır (Ekodialog, 2014).

Arz ve talep dengesizliğinin ortadan kaldırılabilmesi için üreticilerin gelecek dönemdeki fiyat düzeyleri hakkında doğru bir tahminde bulunabilmesi ve bu fiyat ile üretim miktarını belirlemesi gerekmektedir. Gelecek dönemde gerçekleĢecek fiyatların bilinmesi ancak üretimin baĢlangıcında üretilecek malın alıcısının hazır bulunması ile gerçekleĢebilmektedir. Bu sebeple ileriye dönük ürününün alınıp satılmasına imkan sağlamak amacıyla vadeli iĢlem piyasaları ortaya çıkmıĢtır. (Kolb, 1991:22).

Vadeli ĠĢlem sözleĢmesi Ģu Ģekilde tanımlamaktadır (Trademaster, 2014):

“Belirli bir miktar, kalite ve koĢullarla standartlaĢtırılmıĢ bir malın, menkul değerin, göstergenin ya da yabancı paranın, iĢlem anında o vadeli iĢlem borsasında

47

piyasa güçlerince belirlenen fiyattan, gelecekte belirli bir tarihte, yerde ve koĢullarda teslim alınmasını ve teslim edilmesini içeren yasal olarak bağlayıcı sözleĢmedir”

Vadeli iĢlemler dünyada kullanılan terminolojiye göre türev araçlar olarak ifade edilmektedir. Türev araçlar aĢağıdaki iĢlemleri kapsamaktadır (VOB, 2006:22- 24):

 Alivre İşlem Sözleşmeleri (Forward): Satıcının belli bir ürünü ileri bir

tarihte, baĢtan anlaĢılan bir fiyat üzerinden alıcıya teslim etmesini öngören sözleĢmelerdir. SözleĢmenin Ģartları (fiyat, miktar, kalite, zaman ve yer) alıcı ile satıcı tarafından serbestçe belirlenmekte ve bu sözleĢmeler borsa gibi organize olmuĢ bir piyasada iĢlem görmemektedir.

 Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures) Vadeli iĢlem sözleĢmesi (futures),

ileri bir tarihte, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni veya dövizi alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleĢmedir. Alivre sözleĢmelerden farklı olarak vadeli iĢlem sözleĢmesinde alım satıma konu mal ve finansal aracın niteliği, miktarı, süresi ve teslim yeri standart olarak tanımlanmıĢ ve bu sözleĢmeler vadeli iĢlem borsalarında iĢlem görür ve borsa takas kurumunun garantisi altındadır.

 Opsiyon Sözleşmeleri (Options) Opsiyonlar, belli bir vadeye kadar

(veya belirli bir vadede), opsiyona dayanak varlık oluĢturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik göstergeyi belli bir fiyattan (kullanım fiyatı) alma ya da satma hakkını, belli bir prim karĢılığında opsiyonu satın alan kiĢiye (lehdara) veren ancak zorunlu tutmayan, buna karĢın opsiyonun satıcısını (keĢidecisini) lehdar tarafından talep edilmesi halinde satmaya zorunlu tutan sözleĢmelerdir.

 Takas SözleĢmeleri (Swaps) Türkçe karĢılığı değiĢ tokuĢ olan swap, bir finansal kurumun vasıtasıyla yapılan, iki farklı tarafın faizi ya da dövizi değiĢtirmek suretiyle faiz oranları ile döviz kurlarındaki değiĢmeler sonucunda ortaya çıkan riski düĢürmek amacıyla yaptıkları takas iĢlemidir (Altuğ, 2000:320).

48

Organize olmuĢ bir piyasada iĢlem görmemesi ve sözleĢmelerin standart olmaması sebeplerinden ötürü likit değillerdir ve ikincil piyasaları bulunmamaktadır.

Vadeli iĢlem borsaları ise, bir malın (tarımsal mal, değerli maden, döviz, hazine bonosu, devlet tahvili, borsa endeksi) taraflar arasında yapılan anlaĢma sonucu belirli bir fiyattan ileriki bir tarihte teslim edilmek üzere alım veya satım sözleĢmelerinin yapıldığı ve bu sözleĢmelerin el değiĢtirdiği borsalardır (Karslı, 1989:203).

Türev ürünler belirsizlik ve fiyat dalgalanmalarının yarattığı risklerden korunma amacıyla kullanılabilmektedir. Daha öncede bahsettiğimiz gibi fiyat dalgalanmaları tarım piyasalarında sıkça görülmektedir. Bu sebeple tarım ürünlerinin alınıp satılmasında kullanılan vadeli iĢlem sözleĢmeleri ile hem alıcı hem de satıcı taraf emtia fiyatlarındaki dalgalanmalardan korumakta olup, geleceğe iliĢkin belirsizlikleri azaltmaktadır.

Ülkemizde, küreselleĢen dünya ekonomisi ve finans piyasalarına entegrasyonun sağlanması amacıyla Vadeli ĠĢlem ve Opsiyon Borsası A.ġ (VOBAġ)’ın, Sermaye Piyasası Kurulu’nun 17.08.2001 tarihli ve 9/1101 sayılı Kararına dayanan, Devlet Bakanlığı’nın 03.09.2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19.10.2001 tarih, 24.558 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulmasına izin verilmiĢtir. Ülkemizdeki ilk özel borsa olan VOBAġ, 5 Mart 2004 tarihinde faaliyet izni alarak, 4 ġubat 2005 tarihinde 34 üyesiyle iĢlemlere baĢlamıĢtır.

VOBAġ’ın kurulması, ulusal ve uluslararası düzeyde ortaya çıkan risklerden korunma imkanı ve yeni yatırım fırsatları sunmuĢtur. VOBAġ kısa bir geçmiĢe sahip olmasına rağmen hızlı bir büyüme göstermiĢtir (Ersoy, 2011,1).

Türkiye’deki tüm vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmelerinin tek bir alım-satım platformunda iĢlem görmeye baĢlatılmasına yönelik olarak alınan karar sonucu VOBAġ hisseleri Borsa Ġstanbul’a devredilmiĢtir. 5 Ağustos 2013 tarihi itibarıyla ile

49

VOBAġ ile Borsa Ġstanbul Vadeli ĠĢlem ve Opsiyon Piyasası (VĠOP) platformlarının birleĢme süreci tamamlanmıĢtır.

VĠOP’ta pay, endeks, döviz, kıymetli madenler, emtia, enerji vadeli iĢlem sözleĢmeleri ile pay opsiyon, pay endeks opsiyon, dolar-tl opsiyon sözleĢmeleri gibi ürünler iĢlem görmektedir. Emtia vadeli iĢlem sözleĢmesi olarak, egepamuk vadeli iĢlem sözleĢmeleri ile anadolu kırmızı buğday vadeli iĢlem sözleĢmeleri VĠOP’ta iĢlem görmektedir.

VĠOP’ta buğday ve pamuk vadeli iĢlem sözleĢmelerinin alınıp satılması ile üretici sanayici ve tüccarların spot piyasadaki dalgalanmalardan kendilerini koruyabilmelerinin yanı sıra ürünler yatırım aracı olarak da kullanılmaya baĢlanmıĢtır.

Ayrıca, bu vesile ile üreticiler, vadeli piyasalarda oluĢacak fiyatları göz önünde bulundurarak yetiĢtirecekleri ürünü ve miktarı belirleyebilmekte ve böylece o ürün fiyatının önceden sabitlenmesi ile risklerini minimize edebilmektedir.

Vadeli iĢlemler tarım ürünlerinin alım satımında yaygın olarak kullanılmasa da vadeli iĢlemler borsasının BĠST’in bünyesine alınmasıyla birlikte önümüzdeki dönemde bu ürünlerine iliĢkin iĢlem hacimlerinin artacağı düĢünülmektedir.