B. UZAYDAN DÜNYAYA YÖNELİK FAALİYETLER
6. UZAYDA TİCARİ FAALİYETLER
Ciddi anlamda ticari amaçlı uzay çalışmaları 1980’li yıllarda daha çok fırlatma hizmetlerine ve teknolojik yan ürünlere odaklanmıştır317. Uzay sektörünün ticarileşmesini ve özelleşme sürecini düzenleyen iki kanun Telekomünikasyon pazarının liberalleşmesine öncülük eden
315 Tronchetti s. 9; Günel, s.123.
316 Lee s. 109; Tronchetti s. 11; Lyall/Larsen, s. 183-184. 317 Günel, s. 91.
79
Dünya Ticaret Örgütü’nün 1997 tarihli Temel Telekomünikasyon Anlaşması ve rekabetçi küresel uydu iletişimlerini destekleyen 2000 tarihli ABD Yörünge Kanunu’dur 318.
a. İmalat Faaliyetleri
İmalat sektörünü oluşturan faaliyetler fırlatma pazarı, uydu imalatı, yer ekipmanları ve sigorta piyasasıdır. Uydu imalatı, uzay sektöründeki en kârlı pazardır. Yer ekipmanı gelirleri arasında mobil terminaller, ağ geçidi ve kontrol istasyonları gibi altyapı unsurlarının yanı sıra uydu telefonları, DTH yayın kanalları ve dijital sesli radyo uydu ekipmanları gibi tüketici ekipmanları da yer almaktadır. Uzay sektörünün oldukça güvenilir bir yapısı olması sebebi ile kazaların düşük oranda olması sonucunda sigorta maliyetleri sürekli olarak azalmıştır. Hâlihazırda sigortalanmış olan 175 uydunun toplam teminat değeri yaklaşık 17 milyar dolardır319.
b. Hizmet Faaliyetleri
Uzay hizmet faaliyetleri, uzay taşımacılığını içine alan fırlatma hizmetleri ile yolcu taşımacılığını içine alan uzay turizmi olarak iki başlıkta incelenebilir.
- Fırlatma Hizmetleri ve Uzay Taşımacılığı
Arianespace adında ilk ticari uzay nakliyat şirketi 1980 yılında ve ESA’nın girişimiyle 10 Avrupa devletinin uzayla ilgili kurumlarınca kurulmuştur. Arianespace’in hisselerinin yaklaşık %60’ı CNES ve iki Astrium şirketinin elindedir. Rus Uzay Ajansı ROSCOSMOS’da eşya taşıma faaliyeti yürütmektedir. Fırlatma hizmeti veren Rus şirketleri arasında ILS (International Launch Services), ISC (International Space Company) Kosmotras (Rusya, Ukrayna ve Kazakistan ortak projesi) ve Eurockot Launch Services (Alman/Rus Şirketi) bulunmaktadır. Bu şirketler ABD’de ticari amaçla fırlatma hizmeti veren Boeing Launch Services, Lockheed Martin Commercial Launch Services ve Space X (Space Exploration Technology) firmaları ile
318 Tronchetti, s. 62.
80
rekabet halindedir. Ayrıca çok uluslu Sea Launch/Land Launch şirketi de bulunmaktadır. Yakın zamanda Çin ve Hindistan’da uygun fiyatlar ile bu sektöre giriş yapmıştır. Günümüzde ticari mürettebat fırlatma şirketleri ve ticari kargo fırlatma şirketleri olarak iki tür özel fırlatma şirketi devletler tarafından desteklenmektedir320.
- Uzay Turizmi
Uzay turizmi, müşterilerine doğrudan ve dolaylı olarak uzay seyahati sağlayan bir ticari aktivite olarak, uzay yolcusu veya uzay turisti ise uzaya ya da gök cismine seyahat eden kişi olarak tanımlanmıştır321.
Özel ticari teşebbüsler olarak The Sea Launch ve Boeing şirketleri 1999 yılında ilk test fırlatışını gerçekleştirmiştir. 2001 yılında ABD vatandaşı milyoner Dennis Tito, ISS’yi ziyaret ederek 20 milyon dolar tutarındaki bir ücret ödeyerek ilk uzay turisti olmuştur322.
Tito’nun uzaya gidişinden sonra, bireysel olarak uzaya seyahatler başlamış, uzay turizminin yaygınlaştırılması ve daha çok insan kapasiteli araçların yapılması gündeme gelmiştir. X Prize Vakfı tarafından ödüllendirilen Space Ship One aracı, uzayda (100 km yukarıda) bir hafta uçmuş ve dünyaya dönmüştür323.
2004 yılında ilk olarak özel finanse edilen, tasarlanan ve işletilen, 100 kilometreyi aşan bir yüksekliğe ulaşan bu uçak geliştirilmiş ve başarılı bir şekilde uçmuştur. Dünya etrafında yörünge uçuşları yapabilen bir uzay aracı olmasa da, önerilen ticari uzay uçuşları için önemli bir adım oluşturmuştur324.
Ardından Space Ship One’ın daha çok yolcu kapasiteli ve üç buçuk saatlik bir uzay yolculuğu yapabilecek şekilde yeniden tasarlanacağı duyurulmuştur. Space Ship Two’yu geliştiren Virgin Galactic Şirketi, 2014 yılındaki test uçuşunda Virgin Galactic'in uzay turizm füzesi olan "SpaceShipTwo" (Uzay Gemisi 2) test uçuşunda bilinmeyen bir nedenden dolayı kaza yaptı. Kaza sonucunda bir kişi hayatını kaybederken, bir kişi ağır yaralandı. Sektörde adı oldukça duyulan firma, ilk uçuşları için biletleri çoktan tüketmiş olmasına karşın, 2014 yılında test uçuşunda yaşadığı bir kaza sonucu uçuşlara ara vermek zorunda kalmıştı. 2016 yılında
320 Tronchetti, s. 63-64; Günel, s. 98-99. 321 Erdem, s.170.
322 Bkz. https://www.youtube.com/watch?v=0PM_FMrWpJo; Lee, s. 23; Tronchetti, s. 78; Günel, s.103. 323 Bkz. https://airandspace.si.edu/collection-objects/spaceshipone; Erdem, s.170.
81
firma, başarılı bir şekilde yeni uçaklarını yakın uzayda test ettiklerini açıkladı. Uzay aracını yakın uzaya taşıyan VMS Eve ünitesi ve uzay aracı olarak nitelendirebileceğimiz VSS Unity, 4 saat boyunca Mojave çölünün üstünde 50,000 feet'de (15,240 metre'de) uçtu325.
Hâlihazırda 7 uzay turisti uzaya yolculuk yapmıştır326. Uzay yolcularından Charles Simonyi hem 2007 hem de 2009 yıllarında iki kere bu yolculuğu gerçekleştirmiştir. Space Adventures, Space X, Virgin Galactic, Airbus grubu, Blue Origin gibi şirketler şu anda tekrar kullanılabilen uzay araçlarından, aya yolculuk yapmak gibi önlerine hedefler koymakta ve bu konuda projeler yapmaktadırlar327. Uzaya yolculuk yanında, uzayda konaklama amacıyla yörüngeye otel kurma çabaları da bulunmaktadır. Teknolojik gelişmeler ile uzay faaliyetlerinde yeni bir çağ açılacağı anlaşılmaktadır. Uzay turizmi uzaya profesyonel bir amaç olmadan insan gönderilen oluşturduğu aktivitelerin hepsine verilen isimdir. Bu aktivitelere fiziksel hazırlık ve uzaya gitmek için gerekli antremanlar da dâhil edilmektedir328.
Uzay turizminde ele alınacak en büyük sorun uzay turistlerine uygulanacak hukuki rejimdir. Hükümetlerarası anlaşmalar ile düzenlenen uzay faaliyetleri ile ulusal ve uluslararası ticaret hukuku çerçevesinde düzenlenmekte olan havacılık faaliyetleri birbirinden ayrışmaktadır. Bununla birlikte, uzay turizminin havacılığın bir uzantısı olarak ele alınmasının en uygun düzenleyici çerçeve olacağı yönünde eğilimler de bulunmaktadır329.
325 Bkz. http://shiftdelete.net/virgin-galactic-iki-yil-sonra-tekrar-goklere-donuyor-75209.
326 Dennis Tito (2001), Mark Shuttleworth (2002), Gregory Olsen (2005); Anousheh Ansari (2006); Charles
Simonyi (2007 ve 2009); Richard Garriot (2008) ve Guy Laliberté (2009); Lee s. 23; Tronchetti, s. 99.
327 Delville-Barthomeuf Perrine, Les contentiux relatifs au tourisme spatial, Le règlement des différents dans
l’indistruie spatiale, Actes du colloque des 9-10 Octobre 2015, S. 46, 2016, LexisNexis yayınları, Paris, s. 301.
328 Delville-Barthomeuf, s. 302. 329 Günel, s.103.
82
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
HAVAYOLU TİCARİ HİZMET FAALİYETLERİNDEN DOĞAN SORUMLULUK