B. ULUSAL KAYNAKLAR
III. UZAY HUKUKUNUN KAYNAKLARI
3. SORUMLULUK SÖZLEŞMESİ (1972)
1972 yılında imzalanan “Uzay Cisimlerinin Verdiği Zarardan Dolayı Uluslararası
Sorumluluk Hakkında Sözleşme”, Uzay Andlaşmanın 7. maddesi doğrultusunda
geliştirilmiştir126.
23.7.2002 tarihli TMBB’ye sunulan Dışişleri Komisyonu raporunun gerekçesinde, uydu kullanımında ileri bir noktaya gelmiş olan ülkemiz, uzay alanındaki uluslararası faaliyetleri ve hukuki sorumluluğu düzenleyen temel sözleşmelerden biri olan ve 1.9.1972 tarihinde yürürlüğe girmiş bulunan “Uzay Cisimlerinin Verdiği Zarardan Dolayı Uluslararası Sorumluluk
Hakkında Sözleşmeye” o dönemde uydusu bulunmaması sebebi ile taraf olması pratikte bir
önem ve ivedilik arz etmediğinden, o tarihte taraf olunmadığı belirtilmektedir127.
Türkiye’ye ait uyduların, hava araçlarının, gerçek veya tüzel kişilerin uzay cisimlerinden kaynaklanan bir zarara uğraması durumunda, bu zararın uluslararası sözleşmelerle belirlenmiş yol ve yöntemlerle tazmin edilebilmesi için “Uzay Cisimlerinin Verdiği Zarardan Dolayı
Uluslararası Sorumluluk Hakkında Sözleşmeye” taraf olunmasında yarar görülerek128 5150 sayılı “Uzay Cisimlerinin Verdiği Zarardan Dolayı Uluslar Arası Sorumluluk Hakkında
Sözleşmeye Katılmamızın Uygun Bulunduğuna Dair Kanun” 28.4.2004 tarihinde kabul
edilmiştir129.
“Uzay Cisimlerinin Verdiği Zarardan Dolayı Uluslararası Sorumluluk Hakkında
Sözleşmeye” imza ve onay ile taraf olmak için Sözleşmede belirlenen süre geçmiş olduğundan
sözleşmeye katılım vasıtası ile taraf olmamız gerekmiştir. Bu vesile ile de ülkemiz uzay hukuku alanında yasal korumadan yoksun kalmamıştır130. 5150 sayılı kanunda katılmamız uygun bulunan Sorumluluk Sözleşmesi’ne Beyanla Katılmamıza İlişkin Karar’da Bakanlar Kurulunca
126 von der Dunk/ Tronchetti, s. 82; Günel, s. 24.
127 Bkz. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d22/c047/tbmm22047081ss0409.pdf, s.9. 128 Bkz. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d22/c047/tbmm22047081ss0409.pdf, s.9. 129 Bkz. RG, 4.5.2004, S. 25452.
32
16.11.2006 tarihinde kararlaştırılmıştır131. Türkiye sözleşmenin hükümlerini sadece diplomatik ilişkisi bulunan Taraf Devletlere karşı uygulayacağını da beyan etmiştir132.
Sözleşmeye taraf olan devletler, uzayın keşfi ile barışçı kullanımının geliştirilmesinin tüm insanlığın ortak çıkarına olduğunu kabul ederek ve Uzay Andlaşmasını hatırlayarak, uzay cismi fırlatma faaliyetinde bulunan Devletler ve uluslararası kuruluşlarca alınacak tedbirlere rağmen, bu cisimlerin zarara sebebiyet vermelerinin ihtimal dâhilinde olduğunu hesaba kattıklarını belirtmişlerdir. Sözleşme çerçevesinde zarar görenlere adil, tam ve zamanında tazminat ödenmesinin sağlanması gerektiği kabul edilmiştir133.
Sözleşmenin 1. maddesinde134 “Sözleşme'de yer alan
a) "Zarar" terimi insan hayatı kaybı, yaralanmalar ve insan sağlığına verilen diğer zararları veya devlet malları ile hükmî şahıslar135 ve hükümetlerarası kuruluşların
mallarının kaybı ile bu mallara verilen zararları, b) "Fırlatma" terimi, fırlatma teşebbüsünü de içerir. c) "Fırlatan Devlet" terimi,
i - Bir uzay cismini fırlatan veya fırlattıran devleti,
ii - Ülkesinden veya tesislerinden uzay cismi fırlatılan devleti,
d) "Uzay Cismi" terimi, bir uzay cismini meydana getiren kısımlarla, fırlatma aracı ve onu oluşturan kısımları içerir” denilmektedir. Fırlatan devlet tanımı içerisine sadece fırlatma
işlemini yapan devlet değil fırlattıran devlet ve tesislerinden uzay cismi fırlatan devlette girmektedir.
Sözleşmenin devamında sorumluluk açıklanmaktadır. Yeryüzünde veya uçuş halindeki bir hava aracında meydana gelen zarar ile dünya yüzeyi haricindeki herhangi bir yerde oluşan zarar
131 Bkz. RG, 20.12.2006, S. 26382. 132 Bkz. RG, 20.12.2006, S. 26382.
133 Bkz. 5150 sayılı kanun; RG, 4.5.2004, S. 25452; RG, 20.12.2006, S. 26382. 134 Bkz. 5150 sayılı kanun; RG, 4.5.2004, S. 25452; RG, 20.12.2006, S. 26382.
135 Maddenin resmi tercümesinde yer alan “hükmî şahıslar” terimi ingilizce metinde “persons, natural or juridical”
olarak geçmektedir. Sorumluluk Sözleşmesinin diğer maddelerinde aynı terimin tercümesi için “hakiki veya hükmî
şahıslar” kullanılmıştır. Bu maddenin resmi tercümesinde de bu şekilde kullanılması uygun olurdu.
Bkz. http://www.unoosa.org/oosa/en/ourwork/spacelaw/treaties/liability-convention.html Ayrıca aynı ingilizce terim için Hukuki İlkeler Bildirgesinin resmi olamayan tercümelerinde “gerçek veya tüzel kişiler” terimi kullanılmaktadır (Bkz. Kaşıkara s. 66, Erdem s. 230)
33
olarak iki farklı ayırıma gidilmektedir. Birinci durum için sözleşme kusursuz (mutlak) sorumluluk rejimini uygularken, ikincisi ile ilgili kusur sorumluluğu işletilmektedir136.
Sözleşmenin 2. maddesinde Fırlatan Devletin fırlatılan uzay cisminin yeryüzünde verdiği zararlar ve uçuş halindeki uçaklara verdiği zararlardan dolayı mutlak olarak sorumlu olacağı belirtilmiştir. Kusursuz sorumluluk rejimi çerçevesinde devletler her zaman uzay araçlarının neden olduğu zarardan soruludur. Bu nedenle mağdurların, zararın fırlatmayı yapan devletin kusurundan kaynaklandığını kanıtlama zorunluluğu yoktur137.
Buna karşılık uzay cisimleri arasında bir çarpışma olması halinde, taraf devletler eşit konumdadır ve her ikisi de uzay faaliyetlerinin risklerini kabul etmiştir, bu nedenle sorumluluk mutlak olamaz ve olaya karışan tarafların birinin kusuru esas alınır. Sözleşmenin 3. maddesine göre “Yeryüzünden başka bir yerde, bir Fırlatan Devletin uzay cismine veya uzay cismi içinde
bulunan insanlara veya mallara, başka uzay cismi tarafından verilen zararlarda, zarar veren uzay cismini Fırlatan Devlet, zarar ancak kendisinin ve hareketlerinden sorumlu olduğu kişilerin herhangi bir kusurundan kaynaklanmışsa sorumlu olur.”
Sözleşmenin 5. maddesi 1. fıkrasına göre bir uzay cisminin iki veya daha fazla devlet tarafından ortaklaşa fırlatılması halinde bu devletler müştereken ve müteselsilen sorumlu olacaklardır.
Sözleşmenin 7. maddesine göre “Fırlatan Devletin uzay cisminin sebep olduğu zararlarda, işbu Sözleşme hükümleri,
a) Fırlatan Devletin vatandaşlarına uygulanmayacaktır;
b) Fırlatma anından sonra veya uzay cisminin düşmesine kadar olan zaman içerisinde uzay cisminin çalıştırılması işlemlerine katılan yabancı ülke vatandaşlarına veya Fırlatan Devletin daveti üzerine, uzay cisminin fırlatılması ve geri dönmesine tahsis edilen alanın çok yakınında bulunan yabancı ülke vatandaşlarına uygulanmaz.” 138
136 Ogunbanwo, s. 156; Günel, s. 24.
137 von der Dunk/ Tronchetti, s. 87-88; Günel, s. 24.
138 Sorumluluk Sözleşmesinin 7. Maddesinin b fıkrasınin ingilizce metni şu şekildedir “Foreign nationals during
such time as they are participating in the operation of that space object from the time of its launching or at any
stage thereafter until its descent, or during such time as they are in the immediate vicinity of a planned launching
or recovery area as the result of an invitation by that launching State.” İngilizce metinin resmi tercümesine göre
daha doğru bir tercümesi şu şekilde olabilir: “Fırlatma anından itibaren veya bundan sonraki aşamalardan inişine kadar olan zamana kadar ki zaman boyunca uzay cisminin çalıştırılması işlemine katılan yabancı ülke
vatandaşlarına veya Fırlatan Devletin daveti üzerine bu süreler boyunca planlanan fırlatma veya geri dönüş alanının çok yakınında bulunan yabancı ülke vatandaşlarına uygulanmaz”
34
Sorumluluk Sözleşmesi, fırlatmayı yapan devletin uzay cisimlerinin neden olduğu zarar için tazminat ödeyeceği fikrine dayanmaktadır. Tazminat talepleri, hasardan zarar gören bir özel kişi olsa dahi, ancak ulusal düzeyde iletilebilecektir ve Fırlatan Devlet’ten tazminat talebi, diplomatik kanallardan yapılacaktır139. Tazminat talebi, zararın meydana gelmesinden veya sorumlu olan Fırlatan Devlet’in belirlenmesinden itibaren bir yıl içinde yapılabilir140.
Sorumluluk Sözleşmesi her ne kadar devletlerin ve uluslararası örgütlerin sorumluluğunu muhteva etse de; sorumluluk, zarar ve tazminata ilişkin birçok hüküm barındırdığından Uzay Hukuku’nda özel hukuk benzeri düzenleme ve kavramların yer aldığı ilk ve tek uluslararası anlaşma olarak nitelendirilmektedir141.
Sorumluluk Sözleşmesi’nde verilen hakları ve görevleri kabul edeceğine dair üç uluslararası örgüt beyanda bulunmuştur. Bunlar Avrupa Uzay Ajansı (ESA), Avrupa Telekomünikasyon Uyduları Kuruluşu (EURELSAT) ve Avrupa Meteoroloji Uydularının Kullanımı Kuruluşu (EUMETSAT)’tır 142.
Sorumluluk Sözleşmesi’ne bu çalışmanın Üçüncü Bölüm’ünde daha detaylı olarak değinilecektir.