A. UZAY UÇUŞU YOLCU TAŞIMA SÖZLEŞMESİ
2. UZAY UÇUŞU YOLCU TAŞIMA SÖZLEŞMESİNDE UZAY ARAC
Uzay uçuşunun kendine özgü riskleri mevcuttur. Yörüngeye ulaşmadaki teknik zorluklar nedeni ile bu faaliyetler yüksek risk içermektedir. Bu risk içinde yolcu bulunması durumunda yolcunun fiziksel ve psikolojik limitleri sebebi ile daha da artmaktadır. Teknik gelişmelerin artması ile aynı hava yolu taşımacılığında olduğu gibi risk seviyesi düşecek ve sorumluluk durumları da buna göre değişecektir. Hava yolculukları önceden çok tehlikeli bulunmaları sebebi ile taşıyıcının sınırlı sorumluluğu kabul edilmekte iken hava yolculuklarının güvenliklerinin çokça artması sebebi ile Montreal Konvansiyonu ile taşıyıcının sınırsız sorumluluğu kabul edilmiştir. Bu durum gelecekte uzay yolculukları için de öngörülebilir489.
Ulusal mevzuatta Havayolu ile Yolcu Taşıma Sözleşmesinde taşıyıcının sorumluluğu TSHK m. 120’ye göre “kazadan doğan sorumluluk” ve m.122’ye göre “gecikmeden doğan sorumluluk” şeklinde iki ayrı hükümle düzenlenmiştir. Bu ayırım Varşova/Lahey konvansiyonunda ve 1999 Montreal Konvansiyonu’nda (m. 17- m. 19) da mevcuttur. Taşıyıcı ile zarara uğrayan yolcu, bagaj veya yükün sahibi arasında sözleşme ilişkisi olduğunda taşıyıcının bu durumdaki sorumluluğu akdî sorumluluktur. Doktrinde hâkim görüşe göre havayolu taşıyıcısının sorumluluğu kusur sorumluluğudur490. TSHK’nın Varşova konvansiyonunu kaynak aldığı gibi Türk Uzay Kanunu’nun yolcu ve yük taşıma ile ilgili ticari hizmetleri kapsayan kısımlarında Montreal Konvansiyonu ve TSHK’yı da kaynak alarak ulusal uzay ticari faaliyetleri mevzuatını oluşturması uygun olacaktır.
488 Bkz. https://www.space.com/8325-space-tourism-firm-offer-suborbital-joy-rides-costs.html. 489 Delville-Barthomeuf, s. 311.
139
Halihazırda Türkiye’nin bir Ticari Uzaya Fırlatma Kanunu bulunmaması sebebi ile bu kısımda güncel uzay ticari faaliyetleri ile ilgili hukuki gelişmeler hakkında bilgi vermek ve Türk Uzay Kanunu tasarısına katkı vermek açısından ABD Ticari Uzaya Fırlatma Kanunu bakımından Uzay Aracı işleteninin yükümlülükleri ve sorumlulukları açıklanmıştır.
ABD Ticari Uzaya Fırlatma Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunu’na göre Taşıyıcı uzay yolcusuna uzay uçuşu ile ilgili ve karşılaşılabilecek riskler ile tahmin edilemeyen risklerin de olduğu konusunda bildirim yapmakla yükümlüdür. Ayrıca uzay yolcusunun verilen bilgilere ek olarak karşılaşılabilecek kazalar ve uçuş esnasında olabilecek acil durumlar hakkında ek bilgi edinmek için soru sorma hakkı da mevcuttur. Bunun sonucunda da uzay yolcusunun yazılı bilgilendirildiğine dair onayını almakla yükümlüdür. Bu onayı verdikten sonra uzay yolcusu uzay faaliyetine bağlı riskleri kabul etmiş sayılır. Bu sistem, genel olarak ekstrem sporlar bağlamında kabul edilen içtihadın ardından, zararın failinin sorumluluğunu azaltmayı veya hatta ortadan kaldırmayı mümkün kılmaktadır491.
Uzay yolcusunun uzay yolculuğuna katılması için de yeterliliğinin olduğunun ispatı gerekmektedir. Uzay yolcusunun fiziksel ve psikolojik yeterliliği için tıbbi muayeneden geçmesi FAA tarafından önerilmektedir ama bu taşıyıcıya mecburi kılınmamıştır. Buna rağmen taşıyıcının veya işletmecinin sözleşmenin imzalanmasından önce uzay yolcusunun fiziksel ve psikolojik davranışlarını kontrol etmesini zorunlu tutmuştur. Bu sebeple uçuş davranışı sertifikasının verilmesini uzay yolu yolcu taşıma sözleşmesinin kurulması ve geçerliliği için bir ön koşul olarak düşünmek yerinde olacaktır. Space Adventure firması japon müşterisi Daisuke Enomato ile ön bir sözleşme yaparak sağlık testlerinden geçmesi durumunda taşıma sözleşmesinin kesinlik kazanacağını belirtmişti. Daisuke Enomata tıbbı sebeplerden dolayı uzay uçuşundan diskalifiye olmuştur492.
Tıbbi muayene isteğe bağlı olsa da bunun karşılığında ABD kanunu uzay işletmecisine uzay yolcusunu eğitme yükümlülüğü getirmiştir. Bu eğitimlerde acil ve sıkıntılı durumlarda (örneğin yangın, kabin basıncının düşmesi vs.) nasıl davranmaları gerektiği anlatılmaktadır. Bu şekilde uzay yolcularının acil durumlardaki davranışlarını test etmek amaçlanmaktadır. Aynı zamanda uzay yolcusunun uçuş, güvenlik prosedürleri ve acil durumlarda yapılması gerekenler üzerine aşina olmaları mecburidir. Verilecek eğitimlerin süresi uçuşun yörünge altı bir uzay uçuşu veya uluslararası uzay istasyonunda yapılacak bir uzay yolculuğu olması durumlarına göre
491 Delville-Barthomeuf, s. 312-314.
140
değişmektedir. Space Adventures firması birkaç saatlik yörünge altı uçuş için 3-5 günlük bir eğitimi mecburi kılmaktadır. Yörünge altı uçuş için önerilen eğitimler arasında F-16 gibi yüksek performanslı uçaklarda uçuş ile yerçekimsiz ortamın oluşturulduğu parabolik uçuş vardır493.
Soyuz kapsülü ile gönderilerek Uluslararası Uzay İstasyonunda geçirilecek birkaç günlük uzay yolculuğu için ise Space Adventures firması 5 aylık bir eğitim önermektedir. Bu eğitimlerde ayrıca simülasyonlarda ve havuzda ağırlıksızlık eğitimi, merkezkaç aleti eğitimi, Soyuz kapsülü similatöründe eğitim, uçuş mekaniği üzerine bilgi ve acil durumları tanıma eğitimi verilmektedir494.
Uzay yolculuğuna hazırlık esnasında verilen eğitimlerde uzay yolcusuna gelecek zararda da uzay aracı işleteninin sorumluluğu olacaktır. Bu eğitim ve antremanlar esnasında uzay yolcusu yaralanma gibi bazı zararlara uğrayabilir. Bu durumda uzay yolcusu yolculuktan diskalifiye edilebilir veya yolculuğu ertelenebilir veya iptal edilebilir. Bu durumdaki zararın tazmini konusu sözleşmede belirlenmelidir. Eğitim uzay aracı işleteni tarafından verilebileceği gibi bu konuda uzman başka bir işletme tarafından da verilebilir. Bu durumda uzay yolcusu sadece uzay aracı işleteni veya taşıyıcı ile sözleşme yapmış konumdadır. Bu nedenle, sözleşmeden kaynaklanan yükümlülüklerin uygun şekilde yerine getirilmesi sorumluluğu, bu yükümlülüklerin ister kendisi isterse başka servis sağlayıcılar tarafından gerçekleştirilip gerçekleştirilmeyeceğine bakılmaksızın işletmeciye ait olur. Bu durum diğer servis sağlayıcılarına karşı rücu hakkına halel getirmez495.
Bir durum sebebi ile uçuşun gecikmesi ve iptali durumda sözleşmede bu konuda hüküm bulunması tercih edilir. Özen yükümlülüğü, özellikle, yükümlülüklerini yerine getirmek için her türlü çabayı sarf etmeyi taahhüt ettiği için fırlatan şirketin yararına sözleşmelerin başına şart koşulur. Bu nedenle, işleten gecikme durumunda, müşteriyi mümkün olan en kısa sürede uyarmak için elinden gelen çabayı gösterecektir ve arıza durumunda, müşteriye bir sonraki slotu vermek için her şeyi yapacaktır.
Bunun sonucunda, iptal koşulunun yerine getirilmesi durumunda, yani katılımcının diskalifiye edilmesi durumunda, taşıma sözleşmesi feshedilir. Fesihte ödemelerin durumu,
493 Bkz. https://www.space.com/23757-space-tourist-training-per-wimmer.html; Delville-Barthomeuf, s. 316. 494 Chang Yi-Wei/ Chern Jeng-Shing, Ups and downs of space tourism development in 60 years from moon register
to spaceshiptwo CRASH, Acta Astronautica, C. 127, 2016, s. 539; Bkz. https://financesonline.com/space-tourism- how-much-should-you-save-for-a-space-trip/.
141
taraflar arasındaki sözleşmeye, “uçuşun iptal edilmesinin, uygulamanın katılımcının yararına olarak, başka bir müteakip hizmetin verilmesi veya (tazminatsız veya tazminatlı) ücretinin geri ödenmesi şartını” öngören bir madde eklenmesiyle düzenlenebilir. Benzer hükümler uçuşun iptali için de taraflarca belirlenebilir496.
Uzay yolculuğu esnasında uzay yolcusu taşıyıcıdan veya üçüncü bir şahıstan zarar görebilir. Bu sözleşmeden kaynaklanan bir sorumluluk veya haksız fiil sorumluluğu olabilir. Her iki durumda da, taraflar bir sorumsuzluk şartı (rücu feragat şartının) ve karşılıklı sorumluluk garantisinin sözleşemeye eklenmesini istemektedir. Sorumluluğun karşılıklı feragatı “cross waiver of liability” olarak da nitelendirilen bu durumda zarar halinde her iki tarafta kendi zararını karşılamaktadır. ABD kanunu bu hükmün uzay yolcusunun ölmesi durumunda da geçerli olduğunu belirtmiştir497.
ABD’de birçok eyalet uzay aracı işletenin sorumluluğunu uzay yolcusu bakımından sınırlayan kanunlar çıkarmıştır498 ve bu eyaletler aşağıdaki bicimde bir maddenin uzay yolcusu tarafından imzalanmasını mecbur kılmışlardır499:
“Bir uzay uçuşu işletmesinin uzay faaliyetleri sonucunda bir uzay yolcusunun yaralanması
veya ölümünden dolayı sorumlu olmadığını anlıyor ve kabul ediyorum. Uzay faaliyetlerinden kaynaklanan her türlü yaralanma, ölüm, maddi hasar ve diğer kayıp risklerini anlıyor ve kabul ediyorum.”
İşletenin ağır ihmali ve kasti durumunda feragat maddeleri geçerli değildir500.
Bununla birlikte, uzay aracı işletenin sorumluluk rejimi ile ilgili olarak başka yollar da düşünülebilir. Dolayısıyla, sorumluluk rejimini, ekstrem sporlar gibi yükümlülüğünü ihlal eden uzay işletmecisinin kusurundan sorumlu olacağı şekilde tasarlamak da mümkündür. Bu durumda, uzay yolcusu, uzay aracı işletenin kusurunu kanıtlamak zorundadır. Uzay aracı işleteni de hasarın gerçekleşmesini engellemek için gerekli olan tüm önlemleri aldığını göstererek (eğitim, hazırlık, cihazların sertifikalandırılması vb.) sorumluluktan kurtulabilir.
496 Delville-Barthomeuf, s. 319. 497 Delville-Barthomeuf, s. 320-321.
498 Örneğin Kolorado, Teksas, New-Meksiko, Kaliforniya, Florida Eyaletleri; Delville-Barthomeuf, s. 322. 499 “I understand and acknowledge that a space flight entity is not liable for any injury to or death of a space flight
participant resulting from space flight activities. I understand that I have accepted all risk of injury, death, property damage, and other loss that may result from space flight activities”; Bkz. https://statutes.capitol.texas.gov/Docs/CP/htm/CP.100A.htm.
142
Her halükarda, şu anda, bir uzay yolcusunun maruz kaldığı maddi ya da bedensel zararın tazmini, her bir uzay yolcusunun yaptırması gereken sorumluluk sigortası prosedürünün bir parçasıdır.
Günümüzde gerçekleştirilen yeni uzay programları neticesinde, yakın zamanda uzay yolcusu taşımacılığı sözleşmesi farklı siciller altında modüller haline yörüngede yer alan uzay otellerinde kalmak isteyenler için bir turistik paket sözleşmesine dönüşecektir. Turistik paket sözleşmeleri ise içerisinde taşıma, konaklama ve turistik servisleri barındıran farklı işlevleri içerecektir. 2040-2050 yıllarında bu tarz otellerin işleve gireceği uzmanlar tarafından belirtilmektedir501.