Günümüzde bir hava aracının seyrüseferi, yalnızca o araca ve pilota bağlı olarak yürütülmemektedir. Diğer hava araçlarından meteoroloji birimlerine, hava kontrol kulelerinden havaalanlarının durumuna kadar birçok öğe, hava aracının seyrüseferinde birincil rol almaktadır. Bu bağlamda hava seyrüseferi, havacılık hukuku ve çalışma bağlamında sadece bir hava aracının uçuşunu ifade etmez.
Hava seyrüseferi bu sebeple, hava trafik yönetimi olarak da anılmaktadır. Hava trafiğinin yönetimi, özetle, hava araçlarının havaalanlarına emniyetli iniş kalkışını veya hava sahasından yapılan transit uçuşları düzenlemektedir. Çalışma kapsamı dâhilinde konu, uluslararası hukuk çerçevesinde, devletlerin uluslararası hava trafik yönetimindeki hak ve yükümlülükleri ele alınarak irdelenecektir.
Yukarıdaki çerçeve ışığında, bu bölümde öncelikle menfaati çatışan taraf- lar, uçuş emniyetine uygun düzenlemeler yapmakla yükümlü devletler ile bunlara uymakla yükümlü havacılık şirketleridir. Çalışmanın felsefesinde ortaya koyduğumuz dinamikler doğrultusunda hareket etmektedir. Bu dinamikler, gerçek kişi bazında; kamuya açık yapılan sivil havacılık faaliyeti nedeniyle, öncelikle
77Konuya ilişkin ayrıntılı bilgi için, bkz. ADIGÜZEL, MB. s. 12 vd.
78Teşkilatın hedef ve mevzuları beynelmilel hava seyrüseferi prensip ve tekniğini inkişaf ettirmek ve beynelmilel hava nakliyatının inkişafını takviye etmektir.
a) Bütün dünyada beynelmilel sivil havacılığın emniyet ve nizamla gelişmesini temin etmek h)Beynelmilel hava seyrüseferinde uçuş emniyetini teminat altına almak.
Bkz. http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/6029.pdf, (10.01.2019). 79Şikago Sözleşmesi Madde 44/a-i.
38 yolcuların yani insanların yaşam hakkı ve hava trafik yönetiminde çalışanların insani koşullarda çalışması hakkıdır. Her iki konuda da devletlerin üzerinde büyük bir kamuoyu baskısı mevcutken, uluslararası havacılık şirketlerinin hissettiği en büyük baskı, kâr marjları olarak görülmektedir. Bu doğrultuda havacılık şirketleri, en az masrafla, en etkili ve verimli hava trafik akışını talep ederlerken, hükümetler de sermayeye karşı duruşları oranında konuya ilişkin düzenlemeler getirmektedir.
2.4.1. Hava Seyrüseferi Hizmetleri
Uluslararası hava seyrüseferinin güvenlik, düzenlilik ve etkinlik konu- larında sağladığı hizmeti tanımlamak için kullanılan genel terim, hava seyrüsefer hizmetleridir80.
ICAO verilerine göre 1951 yılında 39 milyon kişi hava ulaşımını kul- lanmışken, 2006 yılında bu sayı 2 milyar 105 milyon kişi olarak kayıtlara geçmiştir81. Bu her gün yaklaşık olarak 6 milyon kişinin hava ulaşımını kullanmak
suretiyle yer değiştirdiği anlamına gelmektedir. Söz konusu durum karşısında, son derece karmaşık yapıya sahip ve yüksek risk taşıyan hava seyrüseferi, sadece pilotların inisiyatifine bırakılmamaktadır. Hava seyrüseferindeki emek gücü de bu nedenle sadece pilota ait değildir. Hava aracının bir noktadan diğer bir noktaya gerçekleşen tek bir uçuşunda yer alan yaklaşık 2000 kişinin büyük kısmı doğrudan hava seyrüseferi hizmetleri içinde emek gücünü oluşturmaktadır.
Şikago Uluslararası Sivil Havacılık Konferansı sonucu hazırlanan Nihai Senet ve Eklerine taraf olan devletler, hava sahalarında tam ve münhasıran egemen olması nedeniyle, kendi hava sahalarındaki hava trafiğini düzenlemek ve kontrol etmek için hava seyrüsefer ve havaalanı işletme hizmetlerini yerine getirmeyi taahhüt etmişlerdir. Bu nedenle devletler, aşağıdaki bölümlerde bahsedeceğimiz hizmetleri, ICAO toplantılarında kararlaştırılan iş bölümü çerçevesinde ve Şikago Sözleşmesine Ek’lerde belirtilen usullerle yerine getirmektedirler.
Hava seyrüsefer hizmetlerinin en önemli yerini hava trafik yönetimi ve hizmetleri teşkil eder.
80Havacılık Terimleri Sözlüğü,
Bkz.https://www.dhmi.gov.tr/Sayfalar/havacilikterimlerisozlugu.aspx, (12.01.2019). 81Bkz. https://www.icao.int/sustainability/Pages/Statistics.aspx, (15.01.2019).
39 2.4.1.1. Hava Trafik Hizmetleri
ICAO, yayınladığı çeşitli raporlarda, hava trafik hizmetlerini genel olarak şu başlıklarda belirtmektedir; “Hava Trafik Kontrol Hizmeti”, “Hava Trafik Danışma Hizmetleri”, “Uçuş Bildirim Hizmetleri” ve “Uyarı Hizmetleri”. Hava araçları seyrüsefer halindeyken söz konusu hizmetlerden yararlanabilirler. Ancak hizmetlere geçmezden evvel, ICAO’nun belirlediği iki tip uçuş kuralından bahsetmek gerekir. Çünkü hizmetlerden bu çerçevede yararlanılmaktadır82.Aletli
Uçuş Kuralları (Instrument Flight Rules / IFR) ve Görerek Uçuş Kuralları83. IFR
IFR, ICAO’nun yayınladığı “Uçuş Kuralları” başlıklı 2. Ek'in 5. bölümüde ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. IFR, aletle yapılan uçuş demektir. Bunun için uçakta gerekli ve uygun donanım bulunmalıdır. IFR’de daha önceden belirlenmiş ve emniyet seviyesi olarak kabul edilen yüksekliğin altında uçulamaz. Yolcu uçakları ve büyük uçaklar IFR uçuş yapmaktadırlar. Uçuşlar, rota denilen hava yollarından yapılır ve bu yollar çeşitli şekilde isimlendirilirler.
Bu kontrol hizmetini alan hava araçları, uçuş gerçekleştirdikleri bölgelere göre belli bir ödeme yükümlülüğü içinde bulunurlar.
VFR
VFR(Visiual Flight Rules/Görerek Uçuş Kuralları) , adından anlaşılacağı üzere görerek uçuş demektir. Pilot VFR uçarken, bireysel yeteneklerini kullanarak çevredeki tepeleri, engelleri, barajları, nehirleri vb. gibi yeryüzü şekillerini dikkate almak suretiyle uçar. Bu uçuşu daha çok, küçük uçaklar gerçekleştirirler. Yolcu uçakları VFR uçamazlar. Ayrıca 20000 feet üzerinde de VFR uçuş yapılmaz. Bu uçuş şeklini tercih edenler, hava trafik kontrol hizmeti almazlar ve dolayısıyla herhangi bir ödeme yapmazlar84.
82Bkz.https://www.caa.co.uk, (15.02.2019).
83Bkz.https://www.ivao.aero/training/documentation/books/PP_ADC_Visual_Flight_Rules. pdf, (15.02.2019).
84IŞIKLAR, Hakan Cem, Ege’de Çözülemeyen Türk-Yunan Sorunları ve Casus Belli, IG Kültür Sanat Yayıncılık, 2009, s.139.
40
2.4.1.2. Hava Trafik Kontrol Hizmeti
Hava trafik yönetimi, yukarıda ifade edildiği üzere, uçuş emniyeti ve hava ulaştırma açısından son derece öneme sahiptir. Bu bağlamda ATC hizmeti, devletlerin geleneksel işlemleri arasında yer almaktadır. ATC hizmeti ile iki hava aracının birbiriyle veya yeryüzündeki engellerle çarpışmasının önlenmesinin yanında, hava trafiğinin bir düzen içinde yürümesi de sağlanmaktadır. ATC makamları, hava trafiğinin etkili bir şekilde yönetilmesi için, meteoroloji, telekomünikasyon, arama-kurtarma vb. gibi hizmetleri sağlayan kuruluşlarla doğrudan temas halindedir.
Hava trafik kontrolde çeşitli sorumluluk sahaları vardır. Söz gelimi, meydan kontrolün (Tower (non-controlîed) / TWR) sorumluluk sahasının bittiği yerde yaklaşma kontrol (Approach / APP), yaklaşma kontrolün sorumluluk sahasının bittiği yerde saha kontrol (Area Control Center / ACC) görevi devralır. Buna göre, hava trafik kontrol hizmeti bu üç makamın, birbirini tamamlayan üç ayrı tür hizmetinden ileri gelmektedir; TWR, APP ve ACC.
Uçuşun emniyetli ve güvenli geçmesi devletlerin doğrudan sorumluluğundadır. Uçuş emniyeti meselesi yaşama hakkı ile de bu anlamda doğrudan bağlıdır. Diğer yandan hava seyrüseferinde görev alan hava trafik kontrolörlerinin emek yükü, tüm iş kollan arasında en yüksek stresli uğraşlardan kabul edilmektedir. Bu nedenle emeğe saygısı olan devletlerin uygulamalarında, hava trafik kontrolörlerinin çalışma şartlarında daha yüksek standartlar gözetildiği görülmektedir85.
2.4.1.3. Hava Trafik Hizmeti
ATSU(Air Traffic Services Unit/ Hava Trafik Hizmetleri Birimi), hava trafiğinin düzenli ve hızlı akışının sağlanması, uçakların birbirleri ile ve yeryüzündeki engellerle çarpışmalarının önlenmesi amacını taşır. Uygulamada ATSU, aletle uçuş kuralları IFR uçuş planına göre hava sahasında seyreden hava araçları arasındaki uçuş aralıklarını sağlamak için danışmanlık faaliyeti şeklinde
85LEWİS, Ira. “Analysis of Alternative Instituional Arrangements for Reform of US Air Traffic Control", International Public Management, 2004, s. 386.
41 verilen bir hizmettir. Ayrıca uçuş bilgi alanı içinde hava trafik danışma hizmeti verilen belirli bir sahaya ise “hava danışma sahası” adı verilir86.
2.4.1.4. Uçuş Bilgi Hizmeti
FIS (Flight Information Service/Uçuş Bilgi Hizmeti), emniyetli ve etkili bir uçuş için bilgi ve danışma hizmeti olup, hava araçlarına aşağıda belirtilen bilgilerin akışını sağlar;
Hava Durumu,
Tesislerin İşlevselliğine Geçiş,
Havaalanlarının Durumu,
Uçuş Emniyetini Etkileyecek Diğer Bilgiler87. 2.4.1.5. Uyarı Hizmeti
AS (Alert Service/Uyarı Hizmeti), araştırma ve kurtarma yardımına gereksinim duyan uçaklar konusunda ilgili makamları haberdar etmek ve gerektiğinde bu makamlara yardımda bulunmak üzere kurulmuş hizmettir.