BÖLÜM 2 – UĞURLU-ZEYTİNLİK YERLEŞİMİ
3.3 Uğurlu-Zeytinlik Höyük V Kültür Katı ve IV Kültür Katı Bezemeli Çanak
Stilistik Gelişmeler ve Yorumlama
V. Kültür Katı ve IV. Kültür Katı bezemeli çanak çömlekleri birbirinden oldukça farklı bir yapıya sahiptir. Hamur, astar, kabalık ve bezeme oranları bunu kanıtlar niteliktedir. İki kültür katında da bulunan bezemeli çanak çömleklerin çoğu gövde parçalarına aittir ve oldukça yüksek oranlarda karşımıza çıkar (IV. Kültür Katı Gövde Parçası Oranı; %83,75, V.Kültür Katı Gövde Parçası Oranı; %79,25) Bezemeli ağız parçaları ise gene yakın oranlara sahiptir ve az sayıdadır. V. Kültür Katında bezemeli kulplar çok az iken IV. Kültür Katında bezemeli tutamak ve kapak parçaları ortaya çıkmaktadır fakat sayıları çok azdır. Bezemeli çanak çömleklerin hamur oranlarına bakıldığında iki kültür katı içinde kırmızı hamurun yaygın olduğu görülür. V. Kültür Katında görülen krem-devetüyü hamur, IV. Kültür Katında yarıya inmiştir. Bunun aksine kahverengi hamur V. Kültür Katında çok nadir görülürken IV. Kültür Katında çok olmasa da belirgin bir artış göstermiştir. Ancak en belirgin artış açık şekilde gri hamurda yaşanmıştır. V. Kültür Katında çok nadir karşımıza çıkan gri hamur IV. Kültür Katında kırmızı hamur kadar olmasa da yüksek oranda bulunmaktadır. Yapılan ince kesit analizleri kil kaynakları ve katkı maddelerinin V. ve IV. Tabakada değişmediğini göstermiştir. Farklı hamur renkleri pişirmeden kaynaklanabilir.
Astar oranlarına bakacak olursak yine büyük değişimler fark edilmektedir. V. Kültür Katında kırmızı astarlı çanak çömlekler ve astarsız çömlekler hemen hemen aynı sayıya sahiptir ve yoğun olarak kullanım görmüştür. Kızıl-kahve astarlı mallar daha az sayıda yer almaktadır. Ancak parça sayısı olarak çok büyük farklılıklar bulunmamaktadır. IV. Kültür Katına gelindiğinde ise bu anlayış oldukça değişime uğramaktadır. V. Kültür Katında üçüncül olarak kullanılan kızıl-kahve astar tüm IV. Kültür Katı içinde bezemeli çanak çömleklerde %50 oranla en çok uygulanan astar konumuna gelmiştir. Astarsız mallar ve kırmızı astarlı mallar ise neredeyse aynı oranda görülmektedir. Siyah astar ise tek örneğe sahiptir. Kabalık oranlarında da
belirgin değişimler gözlemlenmektedir. V. Kültür Katında bezemeli çanak çömleklerde %70’in üzerinde az-kaba mallar hakimdir ve düzenli çanak çömlekler oldukça az sayıdadır. Kaba çanak çömlek çok fazla olmasa da bulunmaktadır. IV. Kültür Katında bezemeli çanak çömleklerde bir değişim yaşandığı söylenebilir. V. Kültür Katında çok az sayıda olan bezemeli düzenli çanak çömleklerin sayısı çok yüksek bir artış oranı göstermiştir. Ancak buna rağmen az-kaba çanak çömlekler yine birincil konumda yer almaktadır. Bezemelerin uygulandığı kaba çanak çömlekler ise yok denecek kadar azdır. Az-kaba bezemeli çanak çömlekler IV. Kültür Katında da en çok tercih edilen gelenek olsa da, düzenli mallardaki artış çömlekçilerin tekniksel becerilerinin geliştiğinin göstergesi olabilir.
Bezeme çeşitleri iki kültür katında farklılık göstermektedir. Benzerlikler ise oldukça az oranda denilebilir. Genel olarak baktığımızda V. Kültür Katında 6 bezeme çeşidi varken IV. Kültür Katında bu sayı 11’e çıkmaktadır. Bezeme çeşitliliği neredeyse iki katına çıkmıştır. V. Kültür Katında çok yüksek oranda bulunan kabartma bezeme geleneği IV. Kültür Katında oldukça azalmıştır. V. Kültür Katında kabartma bezemeler genellikle boynuz biçimli, silindirik, eğik, ‘V’ ve ‘U’, rozet biçimliyken, insan suratı, insan biçimli ve hayvan biçimli ünik kabartmalara da sahiptir. IV. Kültür Katında yer alan kabartma bezemeler de yine eğik, kıvrımlı, düz olarak karşımıza çıksa da daha zarif ve özenli yapıldıkları görülmektedir. Bunun yanında ince kalınlıkta yuvarlak kabartma bezemeler bulunurken, çapa biçimli özgün bir kabartma bezeme de yer almaktadır. V. Kültür Katında bir diğer önemli bezeme çeşidi çizgi-noktadır. Oldukça özenle yapılan bu bezeme çeşidi IV. Kültür Katında da devam etmektedir. Hatta iki kültür katı için de birebir benzer parçaların yer aldığı tek bezeme çeşidi olarak görülebilir. Fakat IV. Kültür Katında daha kalın noktalara ve çizgilere sahip örneklerin olması yönünden V. Kültür Katından rahatlıkla ayrılan parçalar da bulunmaktadır. Bunun dışında iki kültür katında da çizgi-nokta bezemelerin içlerinin bir pigment-macun maddesiyle doldurulan (enkrüste) örneklere sahip olduğu ve bu geleneğin devam ettirildiği görülmektedir. IV. Kültür Katında yer alan en büyük değişim impressolar olarak görülebilir. V. Kültür Katında (1 şüpheli parça dışında) hiç var olmayan bu bezeme çeşidi IV. Kültür Katında birden ortaya çıkmış ve en çok kullanılan bezeme haline gelmiştir. Kabartma geleneği azalırken
yeni bir gelenek ortaya çıkmıştır. Çizgi ve boya bezemeler bir nebze olsa da artış göstermiştir. Çizgi bezemede IV. Kültür Katında yine daha fazla motif yer almaktadır; özellikle kutu kap üzerine yapılmış iç içe geçmiş çizgilerden üçgen motif oluşturulan parça oldukça özeldir. V. Kültür Katında çizgi bezemelerin fazla değişik motiflere sahip olmadığı söylenebilir. V. Kültür Katında yer alan boya bezemeler beyaz üstü kırmızı boyalı ya da kırmızı üzeri beyaz boya biçimindedir. Motif olarak zigzag, eğik çizgi, file-ağ, Ters ‘V’ ve bant stilleri kullanılmıştır. Ayrıca Neolitik boyunca tek boya bezemeli kap bu kültür katında ortaya çıkartılmıştır. IV. Kültür Katında boya bezeme geleneği farklılaşmıştır. Kırmızı üzeri beyaz boyalı ‘V’ motifine sahip olan tek parça dışında siyah üstüne kırmızı bant motifli boya bezeme geleneğine geçilmiştir ve bu tipte yapılmış neredeyse tüm çanak çömleklerde boya hep iç yüzeye uygulanmıştır. Bu yönden IV. Kültür Katı boya bezemelerinin özgün bir kültürel geleneğe ait olduğu düşünülebilir. Kazıma bezemeler ise V. Kültür Katında karo ve impresso stiline benzeyen farklı motiflerde gözükmektedir. IV. Kültür Katında daha gelişkin örnekler yer almaktadır. IV. Katta kutu kaplar çoğalmıştır ve Kutu kaplardan biri üzerine zig-zag biçimli yapılan kazımanın içinin beyaz pigment-macun (enkrüste) ile doldurulduğu örnek ve yine muhtemelen kutu kapa ait olan silindirik tutamak üstüne yapılan farklı motiflere sahip kazıma bezeme oldukça özgündür. Baskı bezemeye bakıldığında az da olsa IV. Kültür Katında bu sayı artmıştır. IV. Kültür Katında yer alan ters ‘T’ ve ‘haç’ benzeri motifli baskılar oldukça özeldir ve buna uygun aletlerin yapılmasından dolayı da tekniksel gelişmenin göstergelerinden biridir. Bu bezemeler dışında tekniksel gelişimi gösteren bezemeler, kabartma-kazıma, kazıma-nokta, oluk ve diğer olarak karşımıza çıkar. Yüzeyin kazınmasıyla kabartma oluşturulması, gene yüzeyin kazınarak yanına nokta oluşturulması yeni tekniklerdir ve belirli uğraş gerektirmektedir. Aynı şekilde tek örneğe sahip olsa da uzmanlığı yansıtan iyi derece yapılmış oluk bezeme de bu durumu kanıtlayan bir diğer bezemedir. Diğer kategorisinde yer alan kabartma eklentisi üzerine baklava-karo desenli yapılan derin kazıma bezeme ve küre biçimli çanak çömlek üstüne yapılan içi beyaz pigment-macun (enkrüste) dolgulu sıralı kazıma bezemenin becerisi, uzman çömlekçiler tarafından yapıldığı söylenebilir. Buna bakarak IV. Kültür Katında yaşayan toplumun daha özgün ve yenilikçi
anlayışta eserler çıkardığı söylenebilir. V. Kültür Katında ise özgün örnekler çok daha azdır ve birbirine benzer motifler işlenmektedir.
V. Kültür Katı ve IV. Kültür Katına ait değişimleri ve benzerlikleri ana maddeler halinde sıralarsak birkaç sonuç görülmektedir ;
a. İki kültür katında da bezemeler yüksek oranda gövde parçaları üzerine yapılmıştır b. IV. Kültür Katında pişirme bilgisi, çömlekçilerin el becerileri ve genel teknik
düzeyi V. Kültür Katına oranla daha yüksektir.
c. IV. Kültür Katında bezeme çeşitliliği neredeyse ikiye katlanmıştır.
d. Çizgi-nokta ve kabartma bezemelere ait birkaç parça dışında geriye kalan tüm
bezemeler iki kültür katı içerisinde neredeyse hiç benzerlik göstermemektedir. IV. Kültür Katında tamamen yeni bir bezeme anlayışı yer almaktadır.
e. V. Kültür Katı toplumu, bezemelerde aynı ve benzer motifleri sergileyen bir
gelenekte ilerlerken IV. Kültür Katı toplumunda aynı bezeme türünde bile birçok farklı motif yer alabilmektedir.
f. Astar, hamur, bezeme oranlarına bakıldığında V. Kültür Katında daha gelenekçi
bir yapı varken, IV. Kültür Katında toplum daha yeniliklere ve çeşitliliğe açık bir bakış açısına sahiptir.
Sonuç olarak V. Kültür Katı kendi içinde ve döneminde yeterli düzeyde bezemeli çanak çömlek üretimi bilgisine sahiptir. Ancak IV. Kültür Katında bu durum daha üst düzeye taşınmış ve hem teknik, hem beceri düzeyi ilerlerken toplumun beğenileri de değişime uğramıştır. Böylece Gökçeada Uğurlu-Zeytinlik Höyük Neolitik toplumu bezemeli çanak çömleklerinde yaşanan özenli gelişimin üretim teknolojisindeki çeşitliliği arttırdığı savunulabilir. IV. Kültür Katında stilistik ‘davranışın” değişimi belki de bezemeye veya uygulanan çanak çömleğe yüklenen anlamın kayması veya farklı toplumsal ilişkiler gibi nedenlerden de gerçekleşmiş olabilir. Diğer yandan IV. Kültür Katında adanın kendi kimliğini kazanmaya başladığı savunulabilir. Bu konu detaylı olarak ileriki bölümlerde ele alınacaktır.