BÖLÜM 4 GÖKÇEADA UĞURLU ZEYTİNLİK HÖYÜK NEOLİTİK
4.4 İmpresso Bezemelerin Yayılım Alanı ve Değerlendirme
Daha önce de bahsedildiği gibi İmpressolar çok geniş bir coğrafi alana yayılmıştır. Diğer yandan İmpresso adı altında birçok stil görünmektedir. Bu yüzden aslında çoğu bölgedeki İmpresso tarzları birbiriyle örtüşmemektedir. İncelemeler dahilinde genellikle en erken tarihler Levant Bölgesi ve Doğu Akdeniz’de yer almaktadır. Örneğin Mezraa Teleilat’da nokta dizi şeklinde yer alan bezemeler Doğu Akdeniz bölgesinde Tell Sabi Abyad, Ras Shamra gibi yerleşimlerde de görülmektedir. Rocker bezeme ise yüksek oranda Kuzey Afrika’da bulunmaktadır. Ayrıca tarak-baskı stilindekiler yine Kuzey Afrika ve Doğu Akdeniz kıyılarında görülürken, İtalya, Portekiz, İspanya ve Fransa’ya kadar yayılım göstermiştir (Güldoğan, 2007, 302) Rocker, tarak baskı ve nokta dizisi gibi bezemeler genel olarak Batı Anadolu, Kıta Yunanistan, Makedonya, Balkanlar ve Kuzey Batı Anadolu ile istisnalar dışında ilişkili değildir. Diğer yandan ‘cardial’ tipi impresso bezemeler Cardium deniz kabuğunun çeşitli şekillerde bastırılmasıyla oluşmuştur. Yine bu tür de İtalya, Korsika, Güney İspanya, Portekiz ve Güney Fransa gibi bölgelerde görülür (Güldoğan, 2010, 376). Özellikle Ege, Balkanlar vd. bölgelere göre oldukça farklı bir stildir.
Anadolu coğrafyasında Güneydoğu Anadolu, Akdeniz Kıyıları, Batı Anadolu ve Kuzey Batı Anadolu olmak üzere birkaç bölgede görülmektedir. Bunun dışında Aphrodisias-Pekmez, Demirci Höyük yerleşimlerinde de görüldüğünden bahsedilmektedir (Çilingiroğlu, 2010, 13). Doğu Akdeniz, Amuk Ovası ve Mersin Yumuktepe’yi kapsayan bölgeler ve yerleşmeler bu çanak çömleklerin en erken görüldüğü yerleşimler arasındadır. Muhtemelen bu bölgede İmpresso çanak
çömlekler en erken ihtimalle M.Ö 7000’lerde ortaya çıkmıştır. Diğer yandan Göller Bölgesin’de en erken M.Ö 6000-5900 (Çilingiroğlu, 2010, 13) civarlarında başlamış olması ve nadiren görülmesi ilginçtir. Ayrıca bu bölgede sadece Höyücek ve Bademağacı yerleşmelerinde görülmüştür. Bu bölge için impresso muhtemelen çok tercih edilen bir bezeme değildi. Batı Anadolu’ya gidildiğinde Ulucak, Ege Gübre, Çukuriçi, Yeşilova, Dedecik-Heybelitepe yerleşimlerinde görülmektedir. Sayısal olarak da baktığımızda bu bölgede İmpressolar yaygın kullanılan bir bezeme çeşididir. Batı Anadolu’da bulunan İmpressolar’ın M.Ö 6000’lere ait Akdeniz ve Ege arasındaki denizyolu bağlantısıyla ilişkili olduğu düşünülmektedir (Çilingiroğlu ve Çakırlar, 2013, 25). Stil olarak rastgele yapılmış basit nokta ve tırnak bezeme hakimdir. Zeder (2009) Neolitik toplulukların bölgeler arası iletişim ve etkileşim ağları tarafından birbirine bağlı olduğunu savunmaktadır. Ege’de Erken Neolitik Dönemin sonunda sosyo-ekonomik anlamda geniş bir ağın kurulduğu ve daha sonra bu ağın devam ettirilerek büyüdüğü düşünülmektedir. İmpressoların hakim olduğu M.Ö 6000’de kolonistlerden ziyade birçok hareketli (mobil) grubun oluştuğu görüşü bulunmaktadır (Reingruber, 2011, 302). Kuzey Batı Anadolu’ya gidildiği zaman Hoca Çeşme, Yarımburgaz, Aktopraklık, Ilıpınar, Aşağıpınar’da yer alan impressolar genellikler M.Ö 5800 civarlarında Batı Anadolu’dan daha geç bir tarihte yer alır. Diğer yandan Balkanlar’da birçok bölge M.Ö 6000-5800 aralığında İmpresso bezemeye sahiptir. Stil olarak Balkanlar ve Kuzey Batı Anadolu basit nokta ve tırnak bezemeye sahiptir ve birbirlerine benzer yapıdadır. Makedonya ise yine Batı Anadolu, Balkanlar ve Kuzey Batı Anadolu ile benzer stilde impresso örneklerine sahiptir. Ancak Mavropigi yerleşiminin M.Ö 6400’e tarihlenen impressolara (Lev. 24: a) sahip olması belki de Egedekilerin kökeni olarak görülebilir. Bunun dışında Nea Nikomedeia ve Anzabegovo gibi yerleşimlerde İmpresso en erken M.Ö 6200’e tarihlenebilir ancak genel anlamda M.Ö 6000’lerde yaygındır. Bulgaristan’da da ilk İmpressolar MÖ 6200’lerde Monokrom evrede görülür. Teselya’da da bu durum benzerdir. Sesklo, Achilleion ve Argissa gibi yerleşimlerden anlaşıldığı üzere M.Ö 6200 İmpressoların başladığı dönem olarak görülebilir. Genel olarak Teselya’da da basit nokta ve tırnak bezeme daha sıklıkla görülür. Fakat Argissa’da Yunanistan için alışılmadık olan nokta dizileri bulunmaktadır. Ayrıca bu nokta dizileri tıpkı Levant bölgesinde olduğu gibi kırmızı bantlarla kombine edilmiş örneklere de sahiptir. Bu
örnekler sadece Argissa yerleşiminde görülmektedir ve bu yüzden araştırmacılar Levant’da yer alan Tell Sabi Abyad, Halula, Kosak Shamalı gibi yerleşimlerle ilişkili olduklarını düşünmüşlerdir (Çilingiroğlu, 2016, 86). Bu bölgeler dışında Adriyatik kıyılarında yer alan Sidari-Corfu’da bulunan İmpressolar M.Ö 6500 veya 6200 gibi farklı tarihlere sahip olması sebebiyle yine bağımsız bir gelişime ait örnek yerleşim olabilir. Bu bölge İmpressoları stil olarak da Ege’den farklıdır.
Tarihlendirme ve stil çerçevesinde impressolara bakıldığında Uğurlu yerleşimi genel anlamda Göller Bölgesi, Batı Anadolu, Kuzey Batı Anadolu, Balkanlar ile çağdaştır. Ayrıca Makedonya ve Teselya’da yer alan birçok yerleşimle de çağdaşlık gösterir. Uğurlu, Batı Anadolu ile benzer tırnak bezeme stillerine sahip olsa da basit noktalarda yer alan kesim stilleri açısından farklılık gösterir. Batı Anadolu basit noktalı impressolarında, kil yaşken aletle nokta biçiminde sıyrılan kilin fazlalığı yüzeyde bırakılmaktadır (Resim.2). Ayrıca Batı Anadolu’da yer alan bu stile benzer impressolar Nea Nikomedeia ve Mavropigi’de de görülür. Uğurlu’da ise bu stil görülmemektedir ve fazla kil kısım kesilmektedir.
Resim.2: Batı Anadolu ve Makedonya’dan İmpresso Örnekleri (a, c. Sağlamtimur, 2012, 219 ; fig. 19, fig. 20 ; Yiouni, 1996, plat.16 ; d. Çilingiroğlu, 2009, 100: fig. 4.4 ; Çilingiroğlu, 2010, 22: fig.5)
Harita.7: İmpresso çanak çömleklerin coğrafi yayılımı
Uğurlu Höyük impressoları stil kapsamında Kuzey Batı Anadolu, Balkanlar ve Kıta Yunanistan örnekleriyle daha fazla benzeşmektedir (Lev.23: e,f). Etkileşim açısından incelendiği zaman, tırnak bezeme impressonun bulunduğu birçok
yerleşimden etkilenmiş olabilir. Basit nokta bezemeli stile sahip olanlar ise muhtemelen Kıta Yunanistan, Balkanlar, Yunanistan Makedonyası ve Kuzey Batı Anadolu ile ilişkiyi gösterebilir. Uğurlu İmpresso çanak çömlekleri muhtemelen başta Kuzey ve Batı bölgeler olmak üzere, Doğu’da yer alan bölgelerle de iletişimi gösterebilir. Ancak belirtmek gerekir ki Uğurlu dahil Kuzeybatı Anadolu, Batı Anadolu, Balkanlar, Makedonya ve Teselya’da yer alan basit noktalar genellikle rastgele yada düzensiz denilebilecek şekildedir. Bunun aksine Doğu Akdeniz ve Levant örnekleri genellikle daha kurallı ve düzenli giden basit nokta yapısına sahiptir. Bu yüzden bu bölgelerin birbirlerinden ayrı bir yapısı bulunmaktadır (Tablo.6).
Tablo.7: İmpresso Bezemelerin Kronolojik Tablosu (Anadolu Coğrafyası)
Sonuç olarak rocker, tarak-baskı gibi stiller Daha çok Levant, Doğu Akdeniz, Kuzey Afrika ve Avrupa’nın kıyı kesimleri ile ilişkilidir. Basit noktalar ise Doğu Akdeniz dahil, Göller Bölgesi, Batı Anadolu, Balkanlar, Kuzeybatı Anadolu, Makedonya ve Yunanistan ile daha fazla ilişkilidir. Doğu Akdeniz’de muhtemelen M.Ö 7000’de başlayan İmpresso bezeme, istisnalar dışında Batı Anadolu, Kuzey Batı
Anadolu ve Balkanlar’da M.Ö 6000’lerde başlamıştır. Yine istisnalar dışında Teselya bölgesi, Makedonya ve Trakya M.Ö 6200’e işaret etmektedir (Harita.4). Mavropigi ve Sidari yerleşimleri kendi bölgelerinde bağımsız gelişimin kanıtları olabilir. Bu bölgeler bulundukları coğrafya dikkate alındığında doğudan batıya giden yayılım teorilerine karşı bir yapıda gözükmektedir. İmpresso çanak çömleklerinde de tıpkı boyalı çömleklerde olduğu gibi etkileşimsiz bir oluşuma sahip olma ihtimali bulunabilir. Özellikle basit nokta ve tırnak bezemenin, tahminen zor üretilebilen stiller olmadığı düşünülürse bir yayılım veya etkileşim öğesi olup olmadığı tartışılabilir. Diğer yandan Argissa ve Levant’da yer alan benzer stiller çok uzak etkileşim alanlarının göstergesi olabilir. Batı Anadolu kendi içinde daha benzer öğelere sahip olan farklı bir bölgeyi andırmaktadır. Diğer yandan Kuzey Batı Anadolu, Makedonya ve Kıta Yunanistan, Uğurlu yerleşimini de içine alan ayrı bir etkileşim bölgesi olarak düşünülebilir. Bunun dışında İspanya, Portekiz, İtalya, Fransa’nın yanında Dalmaçya ve Adriyatik kıyılarını kapsayan ayrı bir kültür bölgesinden de bahsedilebilir.
Tab.8: İmpresso Bezemelerin Kronolojik Tablosu (Doğu Avrupa Coğrafyası)