Diğer Bezeme Türlerinin Uğurlu Höyük ile Karşılaştırılması

gibi birçok bezeme çeşidi bulunmaktadır. Ancak bu tür bezemelerin Neolitik dönem yayılımı ve kökenini konusunda fazla bir çalışma yoktur. Bunun sebebi belki de bu tür bezemelerin sayısının bazı yerleşimlerde çok az olması ya da hiç bulunmaması ve yerleşimler arası benzer özelliklerin çok az görülmesi olabilir. Uğurlu Yerleşiminde genellikle boya ve İmpresso harici diğer bezeme türlerinde çok özgün parçalar yer almaktadır ve bunların bir kısmı farklı bölgelerdekilere benzerdir. Örneğin kabartma bezeme türleri ya da çizgi-noktaların kısmen benzerleri izlenebilmektedir. Uğurlu kabartma bezemeleri içinde boğa yüzüne ait iz bulunmasa da boğa boynuzuna benzeyen kabartma bezemeler vardır. Boğa kafası olduğu düşünülen bir parçada, muhtemelen yüz kısmı olması gereken bölüm kırıldığı için bezeme tam anlaşılamamıştır. Bunun dışında eğik, kıvrımlı, düz vb. çeşitlerde kabartmalar görülür. Özel kabartmalar arasında insan silüeti, insan yüzü ve muhtemel kurbağa kabartması olan parçalar da yer almaktadır. Boğa bezeme geleneği İç Anadolu, Göller Bölgesi ve Kuzeybatı Anadolu bölgelerinde rastlanılan bir motif türüdür. İç Anadolu’da Köşk Höyük, Tepecik-Çiftlik, Göller Bölgesinde Kuruçay, Hacılar, Kuzeybatı Anadolu’da Hoca Çeşme’de bu tür bezemeler bulunmaktadır. Köşk Höyük’de yer alan boğa kabartmalı bezemeler III.Evre’de ele geçmiştir. II-V evreleri M.Ö 6300-5600 aralığını vermektedir (Öztan, 2012, 45 ve Fig. 32,39). III. Evre muhtemelen M.Ö 5800 civarıdır. Ancak buradaki örnekler Uğurlu’dan biraz daha farklı durmaktadır. Tepecik-Çiftlik‘de yer alan örnekler M.Ö 6000’e tarihlenir (Bıçakçı, 2012, 104 ve Fig. 37) ve bu örneklerde yer alan boynuz stilleri de Uğurlu’dan farklı görünmektedir. Göller Bölgesi Kuruçay yerleşiminde yer alan boynuzlu kabartma örneği boynuzların aşağı bakması sebebiyle Uğurlu ile daha benzer bir yapıda gözükmektedir (Lev.22: e). Kuruçay 12 tabakasında bulunan bu parça M.Ö 6050-5920’ye tarihlenmektedir (Duru, 2012, 7 ve Fig. 20). Hacılar VI’da yer alan boğa kabartmalı örnekte yine boynuzlar aşağı bakar şekildedir ve stilistik benzerlikler yer alır. Bu tabaka ise M.Ö 6340-6070’e tarihlenir (Duru, 2012, 4; Fig.9). Kuzeybatı Anadolu’da yer alan Hoca Çeşme’de ki boğa kabartmalı örnekte boynuz yukarı dik bir şekilde bakmaktadır. Stil olarak Uğurlu örneklerine benzese

de, duruş olarak farklı görünmektedir. IV. Tabakada yer alan bu örnek M.Ö 6400- 6200’e tarihlenir (Özdoğan, 2013, 180 ve Fig.78).

Uğurlu’da yer alan diğer kabartma türleri içinde kıvrımlı, ‘U’ biçimli, düz, vb. birçok örnek yer almaktadır. Ulucak’da buna benzer örnekler V. tabakada karşımıza çıkmaktadır. Bu çanak çömlekler M.Ö 6200-6000 civarlarında yer almaktadır. (Çilingiroğlu vd., Fig. 30 ; Çevik, 2016, 191). Ulucak ve Uğurlu ile benzer şekilde, düz kıvrımlı, ‘U’, ‘V’ biçimli kabartma motifler Ege Gübre’de de yer alır. Bu bezemeler M.Ö 6200-5700 aralığına tarihlenir (Sağlamtimur, 2012, 198 ve Fig. 18). Ayrıca bu tip bezemelerin bir diğer benzeri Hoca Çeşme IV-III tabakalarında yer alır (Özdoğan, 2009, Lev. 132). Bu Evreler M.Ö 6400’den başlayıp 6000’lere kadar gitmektedir (Özdoğan, 2013, 180 ve 270). Makedonya’da yer alan Nea Nikomedeia’da tüm bu yerleşimlere benzeyen ‘V’, düz, eğik, kıvrımlı biçimlerin yanında, yine Uğurlu’da olduğu gibi ağız altında veya gene gövdeye konumlandırılan rozet tipi (Lev.22: h) bezemeler de yer alır (Yiouni, 1996, Fig.5.53 ve 5.54). Bu bezeme tipleri de muhtemelen M.Ö 6250-6020 aralığında yer almaktadır (Thissen, 2005, 35). Aynı şekilde Argissa’da da rozet tipli bu örneklerin benzerleri yer alır (Lev.22: g). Bunun dışında insan silüeti, insan yüzü ve hayvan motifleri birçok yerleşimde yapılmış olsa da Uğurlu örnekleri ile stil açısından pek benzeşmemektedir.

Uğurlu ile diğer yerleşimlerde benzeri bulunan bir diğer bezeme türü çizgi-nokta bezemedir. Genellikle içi beyaz macunla (enkrüste) ile doldurulan bezemeler bazen de sade biçimde gövdeye işlenmektedir. Uğurlu Höyük’te bu bezemeler V. ve IV. Kültür Katlarında yer almaktadır. Ancak bu iki kültür katı daha önce de belirtildiği gibi birbirinden farklı stilde çizgi-nokta bezemeye sahiptir. Bu tür bezemeler Uğurlu’da M.Ö 6200-5800 aralığında yer alır. Çizgi nokta bezemeler Doğu Akdeniz, İç Anadolu, Kuzeybatı Anadolu, Balkanlar ve Yunanistan Makedonyası gibi çeşitli bölgelerde karşımıza çıkmaktadır. Küçük motifsel farklılıklar olsa da genellikle oldukça benzerdir. Doğu Akdeniz’de Mersin Yumuktepe yerleşiminde yer alan çizgi nokta örneğinde üçgen motifleri görülmektedir ve içi beyaz macun (enkrüste) ile doldurulmuştur. Son Neolitik döneme ait bu çanak çömlek M.Ö 5800’e tarihlendirilmektedir (Lev.23: a) (Caneva, 2012, 13 ve Fig. 36). İç Anadolu’da yer

alan bir örnek Köşk Höyük III. Tabakada yer almaktadır. Gömü hediyesi olarak görülen bu yuvarlak formlu çanak çömlek üzerinde çizgi nokta bezeme yer almaktadır. Çanak çömleğin kapak kısmının üzerinde eğimli çizgiler içine yapılan çizgi noktalar, Uğurlu’da kapak üzerine yapılan çizgi noktalar (Lev.23: b) ile oldukça benzerdir. Gövde kısmında ise üçgen biçimli çizgi nokta bezemeler yer almaktadır (Öztan, 2012, Fig. 19). Bu çanak çömlek de kabartma bezemelerde olduğu gibi olasılıkla M.Ö 5800’e tarihlenir. Kuzeybatı Anadolu’da ise bu tür bezemeler Aktopraklık, Hoca Çeşme ve özellikle Aşağıpınar’da görülmektedir. Aktopraklık’da bulunan örnekler Aktopraklık B alanına aittir. Düz, eğimli ve köşeli örneklere sahip bu bezmelerin bazılarının içi beyaz macun (enkrüste) ile doldurulmuştur (Karul, 2017, Fig. 58) Bu alan M.Ö 5700-5600 aralığına tarihlenir (Avcı, 2010, 114). Hoca Çeşme’de çizgi nokta örnekleri II. Evrede yer alır. Bu bezemeler zigzag ya da ‘L’ şekline benzer tiptedir ve M.Ö 5800’e tarihlenir (Özdoğan, 2013, Fig. 83 ; 1997, 27). Aşağıpınar’da ise bu bezeme örnekleri hem daha fazladır hem de Uğurlu ile daha çok benzerlik gösterir. Üçgen, spiral, eğik, ters veya düz ‘V’ biçimli çizgi noktaların içi kimi zaman beyaz macun (enkrüste) ile doldurulmaktadır. Bu çanak çömlek grubu 7. Tabakada görülür ve M.Ö 5800-5700’e tarihlenir (Özdoğan, 2013, 190 ve Fig. 119- 120-121). Bu mal grubu içinde Uğurlu Yerleşiminde yer alan çizgi noktalarla neredeyse birebir benzeyen örnekler bulunmaktadır (Lev.23: c,d). Bu yerleşimler dışında Balkanlar’da ve Yunanistan Makedonyası’nda benzer örnekler yer almaktadır. Kuzey Bulgaristan’da yer alan Samovodene’de çizgi nokta bezeme görülmektedir. Bu yerleşimdeki bezeme üçgen çizgiler içine yapılmıştır. Bu çanak çömlek Karanovo II evresi ile çağdaştır (Özdoğan, 2009, Lev. 113). Diğer yandan Makedonyada Stranata-Angelci’de Geç Neolitik Döneme ait çizgi nokta bezeme örneği bulunmaktadır. Bu bezeme yatay ‘V’ biçimindedir (Naumov, 2009, PI. 29). Genel itibariyle bezeme stilleri birbirine benzemektedir.

Uğurlu yerleşiminde neolitik dönem bezemeli çanak çömleklerde üç adet kutu kap örneği vardır (Boya bezemeli kutu kap hariç). Bir örnek ağız kısmına aittir ve birbirini kesen birçok çizgi ile üçgenler oluşturulmaktadır. Birbirini kesen çizgi- üçgen bezemeler birçok yerleşimde karşımıza çıkabilir ve bu bezeme üstünden kültürel ilişki kurmak oldukça zordur. Ancak benzerleri Fikirtepe ve Makedonya

yerleşmelerinde bulunmaktadır (Özdoğan, 2013, Fig. 6 ; Naumov, 2009, PI. 68, PI.46). Gene bir ağız parçasına sahip diğer kutu kap örneği daha önce bahsedildiği üzere, kabın büyük bir bölümünün zigzag biçiminde kazınması ve kazınan kısmın içinin beyaz macun (enkrüste) ile doldurulmasıyla yapılmıştır. Uğurlu IV. Evreye ait bu kap M.Ö 6000-5800’e tarihlendirilmektedir. Aynı zamanda bu kabın neredeyse birebir benzeri M.Ö 5800’e tarihlenen Hoca Çeşme II’de bulunmaktadır (Lev.22: f) (Özdoğan, 2013, Fig. 80). Özellikle bu kutu kap Kuzeybatı Anadolu ile kültürel bir ilişkinin iyi örneklerinden olabilir. Silindir şeklinde kutu kapa ait tutamak parçası ise çizgi ve iç içe geçmiş karolar ile bezenmiştir. Bu parçanın benzerine rastlanılmamıştır.

Kabartma bezemeleri değerlendirecek olursak, boğa biçimli motifler İç Anadolu, Göller Bölgesi ve Kuzeybatı Anadolu’da gözükmektedir. Ancak stil olarak Uğurlu’ya daha çok benzeyen tipler Göller Bölgesinde Kuruçay ve Hacılar’da karşımıza çıkmaktadır. Düz, eğik, kıvrımlı, rozet, ‘V’, ‘U’ biçimli örnekler Batı Anadolu’da Ege Gübre, Ulucak’da varken, Kuzeybatı Anadolu’da Hoca Çeşme’de görülmektedir. Makedonya’da ise Nea Nikomedeia’da görülmektedir. Ancak bu stildeki kabartmaların birçok yerleşimde bulunabileceği ve çok özel motiflere sahip olmamasından dolayı birçok yerleşime ait kaynakçalarda yayınlanmamış olma ihtimali bulunmaktadır. Bundan dolayı etkileşim alanlarını belirlemek yine zor olacaktır. Ancak yine de Uğurlu’nun bu tür bezemeler dahilinde Makedonya, Kuzeybatı Anadolu ve Batı Anadolu ile etkileşime geçmesi olasıdır. Tüm bu benzerlikler Uğurlu’nun hem V. hem de IV. Kültür Katında yer alan örneklerde yer almaktadır. Kabartma bezemeler için bir etkileşim olduğunu varsayarsak tarihsel olarak muhtemelen M.Ö 6200-5800 aralığını kapsayan bir dönemde gerçekleşmiştir.

Çizgi nokta bezemeler biraz daha belirgin bir yapıya sahiptir ve genellikle tüm bölgelerde benzer motiflerdedir. Ancak etkileşimle mi bu benzerliğin oluştuğu yoksa bağımsız şekilde mi olduğu belirsizdir. Fakat Köşk Höyük, Mersin Yumuktepe, Aşağıpınar, Samovodene, Stranata-Angelci gibi birçok farklı bölge Uğurlu Höyük’de yer alan örnekleri andırmaktadır. Aynı zamanda bahsi geçen yerleşimler kendi içlerinde de oldukça benzer yapıya sahiptir. Bu paralellik Uğurlu’nun IV. Kültür Katı ile daha çok ilişkilidir. V. Kültür Katındaki çizgi noktalar biraz daha farklı bir mal

grubu olarak görülebilir. Muhtemelen M.Ö 6000-5900 aralığında geniş bir coğrafyada benzer çizgi nokta bezemeler ortaya çıkmıştır.

Ek olarak Hoca Çeşme II ve Uğurlu IV arasındaki neredeyse birebir kutu kap benzerliği oldukça ilginçtir. Fakat diğer birçok bezemeye bakıldığında birçok yerleşimde farklı teknikler ve stiller kullanılmıştır. Uğurlu’da özellikle IV. Kültür Katında bezeme kültürü oldukça gelişkindir. Bu yüzden birçok özgün ve sadece tek parça örneğe sahip olan bezeme stilleri ortaya çıkmıştır. Günümüze kadar yapılan çalışmalar ve yayınlanan bezeme çeşitleri dahilinde Uğurlu’da yer alan birçok bezeme türünün benzeri başka yerleşimlerde yok gibi görünmektedir. Kısacası kazıma, kabartma, çizgi nokta ve diğer bezeme türleri çerçevesinde, Uğurlu yerleşiminin Doğu Akdeniz, İç Anadolu, Batı Anadolu, Kuzeybatı Anadolu, Balkanlar gibi bölgelerle etkileşime girdiği aynı zamanda özgün kültürel bir yapısı olduğu söylenebilir.

BÖLÜM 5 – UĞURLU NEOLİTİK DÖNEM BEZEMELİ ÇANAK