maddi kültür alanında teknoloji, manevi kültür alanında da ideolojidir.
11
George A. Lundberg, Clarence C. Shrag, Otto N. Larsen, “Sasiology”. (Çev.) Özer Ozankaya, Türk Siyasi Đlimler Derneği Yayınları, No.19, Ankara 1970, Cilt I, s.75-81.
12
Toplumsal değişmeyi, insan-doğa çelişkisinin belirlediği teknoloji ile, insan-insan çelişkisinin belirlediği ideoloji arasındaki etkileşim biçimlendirir13.
En kısa tanımla teknoloji, uygulamalı amaçların gerçekleştirilmesi için örgütlenmiş bilgidir. Bu bilgi her türlü araç, gereç ve makineleri olduğu kadar, bilgisayar dilleri ve matematik teknikler gibi zihinsel öğeleri de kapsar.
Đnsanoğlu teknolojiyi, doğa ile mücadelesinde, ona egemen olmak için geliştirmiştir. Fakat gelişen teknoloji sadece insan-doğa çelişki ve ilişkilerini düzenlemekle kalmamıştır. Đnsanların birbirleri ile olan ilişkilerini de etkilemiş ve giderek insan-insan çelişkilerine yol açmıştır. Gelişen teknoloji sonunda, üretim araçları ortaya çıkmış ve insanlar bu araçlara malik olup olmadıklarına göre belli toplumsal nitelikler kazanmışlardır. Teknolojik gelişme sonunda kazanılan bu nitelikler ise insanların birbirleriyle olan ilişki ve çelişkilerini ortaya çıkarmıştır.
Diğer yandan ideoloji en kısa biçimde, dünya ve toplum hakkında, birbiriyle tutarlı olan inanç ve bilgi sistemi olarak tanımlanabilir. Bu ideoloji, bir düşünürün çalışmaları ve fikirleri etrafında sistematik olarak örgütlenen katı bir nitelikten, sadece genel hayat görüşünün belirlediği esnek bir niteliğe kadar çeşitli özellikler taşıyabilir. Đnsanın günlük davranışlarından, siyasal tercihlerine kadar pek çok eğilimi, aslında, sahip olduğu ideolojinin bir belirtisidir14.
1.1.3.1. Đdeolojinin Kaynakları
Đnsanın içinde bulunduğu dünya ve toplumla ilgili inanç ve bilgileri, yani ideolojisi algıladığı dış dünyadan gelir. Bir başka deyişle, insan çevresinde gördüğü, duyduğu olaylardan ve ilişkilerden, içinde bulunduğu dünya ve toplum hakkında çok genel olarak iki tip ideoloji geliştirebilir: Mevcut durumu kabul eden ve devam ettirmek isteyen ideolojiler ile mevcut durumu kabul etmeyen, dolayısıyla değiştirmek isteyen ideolojiler.
Farklı ideolojilere sahip olmamızın üç nedeni vardır:
1. Sosyalizasyon (toplumsallaştırma) Süreci. Olaylar önceleri, toplum içinde, bize yorumlarıyla birlikte verilir. Sonra yaşımız büyüdükçe bu yorumlar daha azalır fakat
13
Kongar, s.60. 14
etkisini hiçbir zaman kaybetmezler. Aynı olayları farklı yorumlarla öğrenen ya da gören insanlar, farklı ideolojiler geliştirmeye doğru ilk adımları atmış olurlar.
2. Bilgi ve Haber Sınırlılıkları. Herkes, içinde bulunduğu toplum ve dünya hakkında tüm bilgilere ayrıntılı olarak sahip değildir. Đnsanlar genellikle ancak bazı olayları ve bazı bilgileri öğrenebilirler. Bir başka deyişle herkesin dünyası, gördüğü, duyduğu, okuduğu olay ve bilgilerle sınırlıdır. Đşte farklı olay ve bilgileri öğrenme, farklı ideolojilere sahip olmanın ikinci nedenidir.
Üçüncü olarak aynı dünya ve toplum içinde olan insanlar, aynı olaylardan farklı biçimlerde etkilenirler. Birinin kaybı, bir başkasının kazancı olabilir. Đdeolojilerin belirlenmesinde en önemli rolü oynayan etken, bu üçüncü etken, yani aynı olayların farklı insanları farklı biçimlerde etkilemesidir. Bunun nedeni de mal ve hizmetlerin üretimi açısından değişik kurumlara sahip insanların birbirlerinden değişik ideolojilere sahip olmalarıdır15.
1.1.3.2. Teknoloji-Đdeoloji Etkileşimi
Gelişen teknoloji sonunda insanoğlu doğa ile mücadele için bazı araç ve gereçler ortaya koymuştur. Bu araç ve gereçlere bazı insanlar sahip olmuş, bazıları sahip olamamıştır. Ayrıca bazı insanlar yönetici olmuş, ötekiler de yönetilen durumuna girmişlerdir. Araç ve gereçlerin, özellikle bunlardan üretime ilişkin olanların mülkiyeti ve yöneticilik, bazı insanları toplumun üst katlarına yerleştirmiş, ötekiler ise alttabakaları meydana getirmiştir. Teknoloji böylece sınıfların ortaya çıkışlarına yol açmıştır.
Fakat teknolojinin rolü burada da bitmez. Teknoloji düzeyi, bu sınıfların arasındaki ilişkileri, bir başka deyişle ideolojileri de etkiler. Tarım teknolojisinin yarattığı sınıflar ve ideolojiler, endüstri devriminden sonraki teknoloji döneminde değişmiş ve farklı nitelikler kazanmışlardır.
Bu aşamada teknoloji-ideoloji ilişkisi bir etki-tepki, ya da başka bir deyişle, etkileşim niteliği kazanmaktadır. Yani teknoloji ideolojiyi etkilerken, ideoloji de dönerek teknolojiyi etkilemeye başlar. Böylece önceleri teknolojinin büyük bir ağırlıkla belirlediği toplumsal yapı, belli gelişme aşamalarından sonra, teknoloji-ideoloji etkileşimi sonunda belirlenmeye başlar. Günümüzde, hemen hemen aynı teknolojiyi kullanan toplumların
15
hepsinin aynı toplumsal-ekonomik ve siyasal yapıya sahip olmamalarının nedeni işte bu benzer teknoloji ile etkileşimde bulunan ideoloji farklılıklarında yatar.
Đdeoloji Teknolojiyi Nasıl Etkiler?
Đdeolojinin teknolojiyi etkilemesi iki biçimde olabilir. Birinci biçim bir teknolojinin uygulanması için gerekli olan ön koşulların ideoloji yoluyla yaratılmasıdır. Bu durum genellikle, yeni teknoloji yaratmak yerine, başka yerlerde yaratılmış teknolojileri ithal etmek zorunda olan toplumlarda görülür. Her teknoloji belli toplumsal ve ekonomik birikimler sonunda ortaya çıkar. Bu birikimler sonucu gelişen teknoloji, uygulanması sırasında belli toplumsal ve bireysel davranış biçimleri gerektirir. Đşte bu gerekler o teknolojinin uygulanması için zorunlu olan ideolojinin parçalarıdır. Gerekli ideolojik hazırlık olmadan belli bir teknolojinin bir topluma ithali son derece zor olur. Çünkü toplumsal yapı fonksiyonel bir bütündür. Đthal edilen bir teknolojinin gerekli değişiklikleri yapması çok zaman alacağı gibi, ideolojik öğeler, böyle bir teknolojinin ithalini ve uygulanmasını olanaksız hale getirebilir.
Đkinci biçim, bir teknolojinin yarattığı toplum yapısına olumsuz bir tepki olarak gelişen ideolojilerde görülür. Her toplumda, o toplumun yapısının devamında ve değiştirilmesine yönelen iki ayrı ideoloji gelişir. Bu ideolojiler de kendi grupları içinde farklılaşmalar gösterirler. Olumsuz gruptakilerin bir kısmı mevcut yapıyı tüm değiştirmek isterken, başka bir kısmı da bu yapının sadece bazı yönlerine karşı olabilirler. Ayrıca her ideoloji mevcut yapı ile etkileşim içinde başka başka çözümlere yol açabilir. Bu konudaki klasik örnek, kapitalist toplum, Marxist ideoloji etkileşiminin bazı yerlerde sosyalizm, bazı yerlerde ise neokapitalizm sonucuna ulaşmış olmasıdır.
Đşte bu ikinci biçimde, ideoloji mevcut teknolojinin yarattığı toplumsal yapı aracılığı ile, önce biçimlenir, daha sonra da gene toplumsal yapı aracılığı ile, yani toplumsal yapıyı çeşitli biçim ve miktarlarda değiştirerek, teknoloji üzerinde etkili olur16.
1.1.4. Sosyal Değişme; Sosyal Değişmeyi Hazırlayan Şartlar ve Faktörler