Bu araĢtırmada, fen ve teknoloji öğretmenlerinin pedagojik alan bilgileriyle ilgili veri toplamak amacıyla görüĢme, gözlem ve doküman analizi veri toplama aracı olarak kullanılmıĢtır. Veri toplama araçlarıyla ilgili detaylı bilgiler aĢağıdaki açıklanmıĢtır.
3.3.1 GörüĢme
Nitel araĢtırmalarda, araĢtırmacıların en sık kullandığı veri toplama yöntemidir (Yıldırım ve ġimĢek, 2011, s.119). GörüĢme tekniği, insanların düĢünce biçimlerini,
duygu, tutum ve hislerini, davranıĢlarını ve bu davranıĢların arkasında yatan etkenleri öğrenmeyi mümkün kılan bir veri toplama aracıdır (Ekiz, 2009, s. 62). GörüĢme durum çalıĢmalarının en önemli kaynaklarından biridir (Yin, 2003, s. 89). GörüĢmede özellikle “nasıl” sorusuna yanıt aranılır. GörüĢmede veriler sözlü iletiĢim yoluyla ses kaydı ve not alma yöntemi aracılığıyla toplanır. GörüĢme kolay bir veri toplama aracı olarak görünse de; “beceri, duyarlık, yoğunlaĢma, bireyler arası anlayıĢ, öngörü, zihinsel uyanıklık ve disiplin gibi pek çok boyutu kapsaması açısından, hem sanat hem de bilimdir (Patton, 1987, s. 18, akt. Yıldırım ve ġimĢek, 2011, s. 119). Steward ve Cash (1985, s. 7; akt. Yıldırım ve ġimĢek, 2011, s. 119) görüĢmeyi, “önceden belirlenmiĢ ve ciddi bir amaç için yapılan, soru sorma ve yanıtlama tarzına dayalı karĢılıklı ve etkileĢimli bir iletiĢim süreci” olarak tanımlamıĢtır. GörüĢme, yapılandırılmıĢ, yarı yapılandırılmıĢ ve yapılandırılmamıĢ olmak üzere üç türe ayrılır. Bu teknikler, görüĢme yapılacak konunun içeriğine, görüĢülecek kiĢilere ve incelenecek olguların çeĢidine göre araĢtırmacı tarafından seçilir (Böke, 2009, s. 291).
Bu araĢtırmada, yarı yapılandırılmıĢ görüĢme tekniği kullanılmıĢtır. Bu teknikte Ekiz‟e (2009, s. 63) göre, araĢtırmacı görüĢme sorularını görüĢme öncesinde hazırlamasına rağmen, görüĢme sırasında katılımcılara kısmi esneklik sağlayarak soruların yeniden düzenleyebilir ve tartıĢabilir. Bu Ģekilde, görüĢmeci, hem önceden hazırlamıĢ olduğu konu ve alanlara iliĢkin sorularını sorabilir hem de bu sorular hakkında daha detaylı bilgi almak için ek sorular yöneltebilir (Yıldırım ve ġimĢek, 2011, s. 122).
AraĢtırmada, öğretmenlerin konuyla ilgili pedagojik alan bilgilerini değerlendirmek amacıyla üç ayrı görüĢme yapılmıĢtır (Ek-2, Ek-3, Ek-4). GörüĢme formlarının geliĢtirilmesinde daha önce bu alanda yapılan çalıĢmalardaki (Canbazoğlu, 2008; Grossman, 1990; Loughran ve diğerleri, 2004; Lee, 2005) görüĢme formları incelenmiĢtir. GörüĢme soruları hakkında konu alanında uzman iki öğretim üyesinin uzman görüĢü alınmıĢtır. Ayrıca görüĢme soruları katılımcılar dıĢındaki iki fen ve teknoloji öğretmenine sorulup pilot çalıĢma gerçekleĢtirilmiĢtir.
GörüĢmeler ses kaydına alınıp daha sonra transkriptleri çıkarılmıĢtır ayrıca görüĢme notları tutulmuĢtur. Ġlk görüĢmenin amacı öğretmenlerin fen öğretimin amaç ve hedeflerine yönelik inançlarının nasıl olduğunun ve mesleki deneyim ile bağlam bilgisinin bunun üzerinde bir etkisinin olup olmadığının belirlenmesidir. Bu görüĢme öğretmenlerin konuyu anlatmadan yaklaĢık bir hafta öncesinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Ġkinci görüĢmede konuya özgü PAB bileĢenlerine yönelik sorulara yanıt aranmıĢtır. Bu görüĢme soruları Ek-2 ve Ek-3‟de verilmiĢtir. Üçüncü görüĢmede ise öğretmenlerin konuyu iĢledikten sonraki izlenimlerine yöneliktir (Ek-4).
3.3.2 Gözlem
Bu araĢtırmadaki verilerin bir kısmı da öğretmenlerin sınıf içi uygulamalarının gözlemlenmesi yoluyla toplanmıĢtır. Gözlem yönteminin en önemli özelliği, bu yöntemin araĢtırmacıya veriye ilk elden ulaĢma imkanını sunmasıdır (Yıldırım ve ġimĢek, 2011, s. 169). Gözlem, doğal ortamda yapılan, insan davranıĢlarının incelenmesini temel amaç edinen bir veri toplama aracıdır (Ekiz, 2009, s. 56). Gözlem tekniği ile gözlenilenlerin birçok davranıĢı, kendi doğal ortamları içerisinde objektif olarak belirlenebilir (Karasar, 2011, s. 157). Ayrıca, görüĢme tekniklerinde karĢılaĢılan en büyük sorunlardan birisi, görüĢülenden sorulara olduğu gibi değil de olmak istediği ya da görünmek istediği gibi cevaplar alınmasıdır (Neuman ve Wiegasd, 2000; akt. Böke, 2009, s. 300). AraĢtırmada gözlem aracılığıyla hem öğretmenlerin doğal sınıf ortamındaki davranıĢları gözlemlenerek daha detaylı veriler toplanmıĢ hem de görüĢmelerden elde edilen verilerle uygulamaları arasındaki tutarlılık ya da farklılıklar ortaya konulmuĢtur. Ayrıca, gözlem sırasında kaydedilen videolar sayesinde araĢtırmacı analizlerinde tekrar kontrollerini yapabilmekte olup araĢtırmanın geçerliği ve güvenirliği arttırılmıĢtır. AraĢtırmada, araĢtırmacının araĢtırılan konunun gözlenmesine doğrudan katıldığı katılımlı gözlem yöntemi (Maxfield ve Barbie, 2005; Yin, 2003; akt. Böke, 2009, s. 303) tercih edilmiĢtir. Bu yöntemde, araĢtırmacı sınıf içi herhangi bir faaliyette yer almaz ancak gözlem yapılan ortamda bulunur ve katılımcılar tarafından bilinir (Büyüköztürk vd, 2010, s. 148).
Bu araĢtırmada, araĢtırmacı bahar döneminde öğretmenin konuyu öğretimini ünite boyunca izlemiĢtir. Öğretmenlerden sınıf içinde gözlem yapmak için en uygun olan yerin neresi olduğu konusunda fikir alınmıĢtır. AraĢtırmacı gözlem yöntemi ile öğretmenlerin ders anlatımlarını video ile kaydetmiĢ ve gözlem notları alarak öğretmenlerin ders öncesi hazırlamıĢ oldukları ders planına uygun olarak iĢleyip iĢlemediklerini ve görüĢme sorularına verdikleri cevaplar ile uygulamaları arasında fark olup olmadığını gözlemleme imkanı bulmuĢtur. AraĢtırmada öğretmenlerin pedagojik alan bilgilerini belirlemek amacıyla tüm öğretmenlerin ders anlatımları araĢtırmacı tarafından tek tek gözlenmiĢ ve video kaydı alınmıĢtır. Öğretmenlerin ders anlatımları Canbazoğlu Bilici (2012) tarafından geliĢtirilen TPAB temelli gözlem formu kullanılarak değerlendirilmiĢtir. Gözlem formunun kullanımına iliĢkin izinler formu geliĢtiren araĢtırmacıdan alınmıĢ olup aynı zamanda formun kullanımına ve çalıĢmaya yönelik önerileri de alınmıĢtır. Öğretmenlerin hangi etkinlikleri seçtikleri, hangi materyalleri kullandıkları, hangi ölçme ve değerlendirme araçlarını kullandıkları, öğrenenlerle ilgili bilgilerin ve uygulamalarının durumları vb. her ders ayrı ayrı dakika ve saniyesinde gözlem formunun gösterge kısmına kaydedilmiĢtir. Her ders saatine iliĢkin olan video ders anlatımından sonra da belli aralıklarla ikiĢer ya da üçer kez izlenerek kontroller yapılmıĢtır. Böylece tüm gözlemlerin tek tek transkript çıkarılması zorunluluğu ortadan kalkarak ilgili durumlar dakika ve saniyesine göre kayıt altına alınmıĢtır.
3.3.3 Doküman Ġncelemesi
Bir diğer nitel veri toplama yöntemi olan doküman incelemesi, araĢtırılacak olgu veya olgular hakkında bilgi sunan yazılı materyallerin analizidir (Yıldırım ve ġimĢek, 2011, s. 187). Bu tekniğe ihtiyaç duyulmasının iki nedeni veri toplamada çokluluğun sağlanması (veride üçgenleme) ve baĢka teknikler aracılığı ile araĢtırmanın olanak dıĢı olmasıdır (Ekiz, 2009, s. 70). Nitel araĢtırmalarda, görüĢme ve gözlem yöntemlerinin yanı sıra, cevaplanmaya çalıĢılan araĢtırma problemiyle iliĢkili yazılı ve görsel materyal ve malzemeler de incelenerek bu araĢtırmaların geçerliğini artırılabilir (Yıldırım ve ġimĢek, 2011, s. 187). Doküman incelemesinde hangi dokümanların önemli olduğu ve veri kaynağı olarak kullanılabileceği araĢtırmada çalıĢılan problemle ile yakından ilgilidir (Yıldırım ve ġimĢek, 2011, s. 188). Bu araĢtırmada veri kaynağı olarak ders
kitapları, öğretmen kılavuz kitapları, ders planları, fen ve teknoloji öğretim programı, TPAB temelli gözlem formu ve görüĢme kayıtları doküman olarak kullanılmıĢtır. Öğretmenlerden ders planı hazırlamaları da istenmiĢtir. Ancak tüm derslerlerle ilgili plan hazırlamadıkları için bazı derslere liĢkin hazırlamıĢ oldukları ders planları değerlendirilmeye alınamamıĢtır.