T iirk iy e ’de Q agda§la§m a'yi ilk okudugum da, B erk es’in gagda§la§ma terim ine
yuklem i§ o ld u g u yeni anlam beni hayli §a§irtm i§ti. B erk es turn yakla§im ini
“secularism ” teriminin tarn Tiirkge kar§iligimn “^agda§la§ma” oldugunu belirterek
soze ba§liyordu.
60 Iz Birakmis Kibrisli Turkleri. Sempozyumu: Niyazi Berkes
L aik lik terim in in Bati A v ru p a’da din -d ev let i§lerinin ayri§tirilm asi olarak tam m landigm dan yola fik arak , sorunun daha genel b ir dtizlem de ele alinm asi gerektigini belirtiyordu. §oyle diyordu Berkes :
“Ifite burada inceleyecegim iz konunun asildziin ii aydinlatacak ipucunu elde ediyoruz : Bu, dar anlam da din-devlet y a da devlet-kilise ayrimi d a v a si d eg il, gok d ah a geni§ a ttlm ada ‘k u tsa lla § tirilm i§ g e le n e k biyundurugundan k u rtu lm a’ sorunudur. Birincisi, ikincisinin bircok goriintiilerinden y a lm z biridir
Bu yakla§im, tam anlam iyla sosyolojik bir yakla§imdi. Berkes, hukuk ve siyaset bilim inin koymu§ oldugu simrlamalarin iizerine yikarak. son ikiyiizelli yil icinde, toplum sal hayatim izda “diinyevi” olarak nitelendirebilecegim iz her §eyin hangi faktorlerin etkisiyle ve nasil olu§tugunu anlatiyordu. Kafasinda iyice tan 1 ml arum 5
bir toplum sal degi§me m odeli ile yola fik an Berkes, kitabm i kronolojik olarak O sm anlilann diinyanm degi§tigini kavradiklan noktadan yani 1700’lerin bajindan itibaren ba§latmayi segmi§ti.
Tiirkiye’de gagda§la§ma baglikli fali§m a esasen ilk baskisi 1969 yilinda yapilan Tiirkiye tktisat Tarihi isim li kitabin devami say ilab ilird i.2 O sm anlilann “Klasik
D bnem i" olarak ele alabilecegim iz donemi, yani 1300-1600 arasim ele alan bu eser
Bati Avrupa’da ya§anan degi§iklikleri ve A tlantik ekonom isinin ortaya giki§ini son derece akici bir iislupla anlatiyordu. Tiirkiye ik tis a t Tarihi b a jlik h ^alijm anin kam m ca en ilginf ozelligi, Osmanli toplum yapism in temel kurumlarini ayrintili o la ra k ele alm asin in yam sira, d e g ijim siirecin d e b u n larin nasil d6nii§iime ugradiklaritu, Osmanli se§kinlerinin toplumsal degi§im siireci karjisinda nasil ilk onceleri geriye donii§ gabalari igine girdiklerini ve ancak 1700’lerin ba§mda bu d eg ijim in “geriye doniilm ez'’ oldugunun farkina v ard ik lan n in altini fiziyordu.
Tiirkiye Iktisat Tarihi hem somut olarak iktisadi §artlarin degi§mesinin tarihiydi, hem de belli bir zihniyet yapismin evrimini bize veriyordu. Bu durum, her iktisat tarihi kitabm da kolay rastlanm ayacak bir ozellikti.
Tekrar T iirkiye’de Cagda§laqma'y& geri donecek olursak, B erkes’in anlattigi toplum sal degi§im siireci 1700’lerin ba§inda Lale D evri ile ba§liyordu. Berkes, oncelikle Osmanli yonetici sm ifindaki degi§iklikleri anlatiyor ve “bu tabakanin
din ve gaza k a rip m i olan eski O sm anli eth os’undan, kendine ozgii zihniyetten kopm u$ o lm a si”nm altini § iziy o rd u.3 O rnegin, Lale D ev ri’nde kahvehanelerin to p lu m sal i§levini a n lattig i k isim la r benim 50k dikkatim i gekm i§ti. O sm anli ba§kentinin “em briyonik" diizeyde de olsa ya§amaya basladigi degisikliklerin Berkes tarafindan bu kadar temiz ve piiriizsiiz olarak anlatilmasi beni 50k etkilemi^ti. Hatta d a h a so n rak i y illa rd a a ld ig im § e h ir S o sy o lo jisi d e rsin d e , "L a le D e v r i’nde
Istanbul’daki Yapisal D egipm ve bunun Patrona Isyam na etk isi” konulu bir odev
B erkes’in Turkiye’de £agda§laitmakitabiydi.
Yine bir sosyoloji ogrencisi olarak, Tiirkiyede Qagda$la$ma kitabm da beni en
50k garpan ozellik, B erkes’in Avrupalilarin o donemde Osmanli toplumu hakkinda yazdiklari seyahatname, am ve edebiyat tarihlerini en ince aynntilarina kadar biliyor o lm a s iy d i. M e tn i o k u rk e n goziim s iire k li n o tla ra k a y iy o r, 5a § k m h g im i gizleyem iyordum . Daha sonraki yillarda Berkes ile tam§ip, §ahsi kiitiiphanesinin zenginligini goriince T urkiye’de Cagda$la§ma:mn m alzem esini olu§turan birgok kitabin Berkes’in A shford’daki evinde raflan siislediginin farkina varmi§tim. Ama Berkes btitiin bu kitaplarin varligmi nereden biliyordu ? Bir kitabin satin almmasi igin once onun onem inin farkinda olm ak gerekm ez m iydi ? A caba Berkes, bu kaynaklan ilk kez Chicago iiniversitesinde mi gormiijtii ?
Yillar sonra B erkes’in anilanm okurken bu sorunun cevabim buldum. 1932 yilinda A n k a ra H a lk e v i’nin k iitiip h a n e sin i d iiz e n le m e k le g o re v le n d irile n B e rk e s,
“Ista n b u l’un i$gal yillannda gizli bir Rum drgiitiiniin kitaphgindan G a zi’nin emri ile Ankara 'ya getirilen sandiklar dolusu ” kitaptan ve bunlan nasil ekipler kurarak
tasnif ettiginden bahseder.4 Burada bahsedilen gizli orgiit Istanbul’un i§gali sirasinda takindigi a§iri milliyetci tavriyla Ankara hukiimetinin hi§mini uzerine gekmis olan
“Istanbul Rum Edebiyat Dernegi - Ellenikos Filologikos Sillogos” idi.5 1923 yilinda dernek kapatildigi zaman binlerce ciltlik kiitiiphane 5nce Ankara Halkevine ta§inmi§ daha sonra da bu kolleksiyon TiirkTarih K urum u’na devredilm ijtir. Berkes amlarinda bu kiitiiphanenin gok zengin oldugunu ve iginde h er dilden akadem ik eserin bulundugunu anlatir.6 Boylece, B erkes’in Turkiye’de Cagda$la§ma’mn yazim inda k u llam lan k ay n ak lan daha 1930’lu yillarda okum aya ba§ladigini y illar sonra anlami §tim.
B erkes’in Turkiye’de Qagda§la§m.aisimli kitabim ilk okudugum da benim ilgimi geken d iger bir o zellik ise giri§ boliim undeki biraz agdali dilin daha sonraki boliimlerde yava§ yava§ ortadan kalkmasi ve yerini daha akici ve “a n la tr ozellikleri agir basan bir iisluba kendini terketmesi olmu§tu. Anla§ildigi kadanyla bu gok bilingli bir tercihti. A gir bir akadem ik dil k ullanm ak yerine, B erkes belki de her lise m ezununun anlayacagi bir Tiirkgeyi segmi§ti. Bu konu iizerinde ileride tekrar duracagim.
1974 yilinda T urkiye’de £agda$la§ma'mn ilk okunu§u sirasinda, beni en gok etkileyen ozelliklerinden biri de kitabm genel ve kapsayici bir boyutta kaleme alinmi§ olm asiydi. O giine kadar elim izde benzer niteliklere sahip olan sadece Bernard Lew is’in Emergence o f Modern Turkeyisimli kitabi vardi. Berkes’in kitabi 1700’lerin ba§indan konuyu ele alip 1930’lan n sonunakadar getiriyordu. Aym §ekilde, L ew is’in kitabi da 1800’lerden ba§layip 1940’larin sonuna kadar geliyordu. O zamanlar ogrenci biitgesiyle bile Lew is’in kitabim Istanbul’da Sander veya Redhouse kitabevlerinden satin alma imkammiz da vardi. Fakat ne yazik ki B erkes’in sadece 1500 adet basilan,
62 Iz Birakmis Kibnsli Tiirklerl. Sempozyumu: Niyazi Berkes
Bogazigi U niversitesi’nin kiitiiphanesinde tek kopya vardi. Qogunlukla o da eve verilmez, ancak kiitiiphane iginde okunm asm a izin verilirdi. D olayisiyle ingilizce baskiya eri§mek bizim iginbiraz zordu. Bu nedenle, Turkiye’de (Jagda^laijmu 1973 yilinda yaym landigm da cidden onemli bir bo§lugu doldurmu§tu. N ihayet elimizde son ikiyiiz yilin toplum sal tarihini irdeleyen bir kitap vardi, bu bizler igin gok onem liydi.