Kaynak Eserler
3. Berkes’in Bilim Anlayi§ma Farkli Bir Bilim Felsefesi Geleneginden Bakmak
B uraya kadar, B erkes’in genel bilim anlayi§inm gegen yiizyilin ve bu yiizyilin pozitivizm i ve bu yiizyilin konstriiktivist ve ele§tirel rasyonalist bilim felsefeleri igerisinde degerlendirilebilecegine degindim . Bunun gibi B erkes’in sosyal bilim anlayi§im n da, bu bilim felse feleri gelenekleri igerisinde sosyal b ilim ler igin geli§tirilm i§ m odeller olarak yapisalci/i§levselci m odellere gore §ekillendigini
belirttim. Daha sonra onun pozitivist ve kism en ele§tirel rasyonalist yonler igeren bilim anlayi§im betim lem eye gali§tim. §im di B erkes’in bilim anlayijim 50k daha g en e l b ir g e rg ev ed e ve fa rk li b ir b ilim fe ls e fe s i g e le n e g i i§ ig in d a k is a c a degerlendirm eyi deneyecegim.
B erkes’in bagli oldugu bilim anlayi§i, bilim felsefesi igerisinde son donemde “klasik bilim anlayisi'' olarak adlandinlm aktadir. Biiyiik olgiide geleneksel ve yaygin pozitivist bilim anlayi§im igine alan klasik bilim anlayi§inm §u yonleri igerdigi belirtilm ektedir : 1. ister doga ister toplum alanlari olsun, gergeklik, gorii n Lis tek i heterojenligine ragmen hom ojendir ve bu hom ojenite'den dolayi onun akla uygun bir yapisi vardir; ister doga bilimi ister sosyal bilim olsun, bilim in gorevi gergekligin bu akilsal yapisini gozlem /deney yoluyla bulunacak olan evrensel yasalara gore ortaya koym aktadir. Bilim ancak yasalar ortaya koyan (nom otetik) ve yasalarla gali§abilen bir bilgi faaliyeti olabilir. 2. G ergeklik hiyerarpkX\x\ onun a§agidan yukariya dogru yiikselen diizenli bir yapisi vardir. 3. Gergeklik mekaniktir, ozellikle dogada her§ey bir m akine diizeni iginde i§ler. 4. Gelecek ve gidi§at bellidir; giinkii dogaya hakim olan yasalar gelecekte de gegerli olacagmdan, olacak olam §imdiden saptam ak miimkiindiir ve bu husus bilim in ondeyilerde bulunm a (prediction) ve
onceden bilme (prognosis) im kam na sahip olmasi anlam ina gelir. 5. Gergeklikteki
degi§im niceliksel ve birikim seld\r, bu dem ektir ki, gergekligin m ekanik diizeni evrensel bir dille, matem atigin diliyle ifade edilebilir. Gergekligin yapisini matem atik diliyle ifade edebilen bir bilimin sonuglan ise evrensellik'e, evrensel bir gegerlilige sahiptir. 6. Bilim nesneldiv\ ozne olarak gozlem ci, nesne kar§ism da notrdiir ve nesneden kesinlikle ayri durur; ozne ile nesne arasinda kesin bir m esafe vardir ve ozne nesnesinin kar§isina her tiirlii ahlaksal, dinsel, siyasal, ideolojik kabul ve terc ih le rin d en arm m i§ olarak gikar, gikabilir. 7. B ilim in elde ettigi sonuglar
zorunludur; giinkii bu sonuglar, tam bir nesnellikle, deneyim igeriginin kuram sal ve
miimkiin oldugu kadar m atem atiksel bir dile ta§mmasi suretiyle ifade edilebilirler. - 1
Berkes, yiizyilimiz ortalarm a kadar ozellikle Anglo-A m erikan diinyada hakim olan ve yukarida ana hatlarm i vermeye galistigim boyle bir bilim anlayi§i igerisinde yeti§mi§ ve urunlerini vermi§tir. Gergi B erkes’in bilim anlayi§inda, yukarida ana hatlarm i yedi madde halinde siraladigim bu anlayi§la tam am en m utabik olmadigim gosteren ve bu bildirinin sinirli gergevesi igerisinde deginmeye imkan olmayan yonler de vardir. Fakat m utabik olunm ayan bu yonler, B erkes’i bu hakim bilim an lay 1^1
di§inda degerlendirm em izi gerektirecek yonler degillerdir.
Yiizyilimizm ortalarm a kadar hakim bilim anlayisi oldugunu belirttigim bu bilim anlay i§ma kar§i, son 20 yildir felsefe ve bilim diinyasmda iizerinde yogunlukla durulan ve Anglo-Amerikan diinyada yayginla§an ve orada yaygmla§tigi igin tiim felsefe ve bilim diinyasma postm odern riizgarlarla hemen yayilm aya baslayan bir bilim anlay i§i vardir. Gergi bu bilim anlayisi yeni bir bilim anlayisi degildir. O, daha gegen yiizyilda Avrupa’da ve ozel olarak A lm anya’da herm eneutik felsefe gelenegi igerisinde tin
144 tz Birakmis Kibnsli Tiirkler I. Sempozyumu:Niyazi Berkes
bilim leri epistemolojisi ve Yeni Kantgi felsefe gelenegi igerisinde kiiltiir bilim leri mantigi adlari altmda gelistirilip ana hatlari belirlenmi§ bir bilim anlayi§idir. Fakat
bilim ve kiiltiir ithalatini son 30-40 y ildir gok biiyiik oranda A nglo-A m erikan diinyadan yapan bizim iilkemiz gibi iilkelerde, bu farkli bilim aiilayisimn farkm a ancak, onun Anglo-Amerikan diinyada da iizerinde durulmaya ba§lanmasindan sonra ve son 20 yil igerisinde varilabilmi§tir. Bu nedenle ana savlanm a.sagida m addeler halinde siralayacagim bu farkli bilim anlayi§min, hakim bilim anlayi§i igerisinde bilim yapm aya ali§mi§ olanlarda bir garipsem e ve tuhaflik duygusu uyandirmasi kuvvetle muhtemeldir.
Bu bilim anlayijm m ana savlari §oyle ozetlenebilir : 1. Gergeklik karm apktir; onda ge§itlilik, kanjilikli etkileyim, ozgiilliik agir basar; gergeklige hom ojenite degil
heterojenite hakimdir. 2. Gergeklik hiyerar§ik degil heterar$ikX\r, onda basamakli bir
yapi, bir siradiizen yoktur; o birden fazla ve birbirinden farkh yapi ve diizenlere sa h ip tir. 3. G erg e k lig in h o lis tik ve h a rm o n ik b ir y a p isi y o k tu r; g e rg e k lik
disharmoniklix, harmoniden yoksundur. 4. Gergeklige mekanizm hakim degildir; o
m ekanik bir biitiinliik halinde ele ahnam az gergekligin am ekanik yonleri de vardir. 5. G elecek belirsizd\x\ dolayisiyla bilim onceden bilm e (prognosis) ve onceden soylem e (prediction) im kanm a sahip degildir. 6. D ogrudan nedensellik, yani her nedenin bir sonug dogurdugunu ifade eden tiirden tek yonlii bir nedensellik yoktur; sadece ka rp likh etkilepm vardir. 7. Gozlemci belli b irperspektife sahiptir; dolayisiyla o inceledigi olaya veya olguya fiilen katilir; gozlem ciyi gozlenenden ayiran bir m esafe yoktur.
8
. B una bagli olarak “nesnellik” diye bir §ey de yoktur; sadece perspektif-bagim h olarak nesneler hakkinda soz etme diye bir §ey vardir; bir §ey ona bakilan yerden goriildiigii §ekliyle goreceli olarak bilinir. 9. Tiimel/miikemmel bilgi yoktur; bilgi ancak kismi/tikel olabilir. 10. Tek bir dogru(luk) yoktur; bir dogru(luk)lar goklugu vardir.11.
Ozne-merkezcilik terk edilmelidir; giinkii oznenin kendisi esasmda oznelerarasi bir ortamda var olabilir. 12. Buna bagli olarak, bilgi, sadece oznenin bireysel gabasiyla ortaya gikanlan bir sey degildir; o, oznelerarusdik ortam inda birlikte oluyturulan ve tarihsel olarak hep degiyen bir §eydir. 13. Tarih ve toplum diinyasinda bagim siz degi§ken yoktur; her sev birbirine baglidir; tiim degi.skenler bagimlidir. 14. Dogamn ve sosyal hayatm bilgisi, tiim bu hususlara bagli olarak, ancak ve sadece yorum dm .2 2A nahatlanni maddeler halinde siralamaya gali§tigim bu bilim anlayi§i ile Berkes’in bagli oldugu klasik bilim anlayi§i arasinda onemli farkliliklar, hatta karyithklar oldugu agiktir. Bu yeni, daha dogrusu son on yillarda estirilen “postm odern” riizgarlarla yeniden giindeme gelen bilim anlayi§mm iizerinde buirada daha fazla durm aya ve onu d e g e rle n d irm e y e im k an y o k tu r. B u ra d a sa d e c e , bu b ilim a n la y i§ in m “postm odern” riizgarlarla yeniden giindeme gelmi§ olmasmin onun ciddiyetine halel getirem eyecegini ve gah§malarimm onemli bir kism im n bu bilim anlayi§ina biiyiik olgiide kaynaklik eden herm eneutik gelenegi igerisinde yer alan galiymalar olduklarim
belirtm ekle yetinebilirim. Ancak burada B erkes’in bagli oldugu bilim anlayi§inm bu bilim anlayi§i ile kar§ila§tirilmasinm gerekliligini vurgulam adan gegemem. Boyle bir kar§ila§tirmayi igeren miistakbel bir gali§mamn B erkes’in dii§iinur ve bilim insani olarak yeniden degerlendirilm esi agisindan da gerekli oldugu soylenebilir.