Niyazi B erkes’in UNUTULAN YILLAR adh kitabinda da belirtildigi gibi, dogdugu ve gocuklugunu gegirdigi iilke, yani K ibris, ilerid e ya§am am n aldigi bigim bakim m dan oldukga onem lidir.1 Ustelik K ib n s’in bir somiirge iilkesi olarak 1. Diinya Sava.yi igerisinde yeralmasi, 1914’te tek tarafli b irk ararla Ingiltere’ye baglanmasi ve K ibnsli Tiirklerin, Kurtulu§ Sava§ini buradan-yani bir somiirge iilkesinden-izlemek zorunda kalm alari onlar igin biiyiik bir burukluk olmu§tur. N iyazi B erk es’inde
b e li r t ti g i gibi, bu ozelliklerinden otiirii, gocukluk ve ilk genglik amlari iizerinde, bu yillar onu, yayiti olan ki§ilerden daha gok etkilenmi§tir.2
K ibnsli Rum lar ve Tiirkler her donemde “gelenek olarak yan yana ya§ami§lardir”3
Bu nedenle sosyal ili§kileri, gar§i pazarin di§inda daim a kisitli kalmi§tir. Bu aynlik, din, dil ve kiiltiir-gelenek farkliligindan degil, daha gok “biling farkliligm dan” ileri geliyordu. £unkii Miisliiman O sm anlilar kendilerini daima idareci olarak gormiiyler ve Rum lara hep yiiksekten bakmi§lardir. E konom ik olarak giiglenmeleri ragmen Rum larda bu ajag ilik kom pleksi, T urklerde ise biiyiikluk kom pleksi olarak tiim ili§kileri siirekli olarak etkilemi§tir.
1911 ve 1923 yillan arasi adada Kibnsli Rum larla K ibnsli Tiirklerin arasimn en gergin oldugu yillardir. Bu yillarda yer yer sicak gati§malar olmu§, aynca iki toplumun birbirlerinekar§i tavir geliytirmelerini hazirlayan pekgokig ve dis olaylar ya§anmi§tir. R um lann Enosis istekleri, Ingilizlerin adayi O sm anlidan kopanp alm asi, Ingiliz idaresinin Tiirk ileri gelenlerini ve liderleri Girne Kalesine kapatmasi 1. Diinya Sava§i, Ingiliz okullan kendi kontroliine alma giri§imleri, A nadolu'nun iygali ve Kurtulu§ Savayi ve sava§lann K ibris’a etkileri gibi pek gok olay iki toplum ili§kilerine yeni bir boyut kazandirmistir.
Aslm da 1914’ten once R um lann Enosis istekleri, K ibnsli Tiirkler tarafindan fazla ciddiye aim mam is “nasil olsa Kibris bir Osmanli iilkesidir ve ingiliz bu adayi a sla R u m la ra b ir a k m a z ” d ii§ iin cesiy le h a re k e t ed en K ib ris li T iirk le r asla kaygilanmami§lar ve rahat ya§ami§lardir. Ancak Kurtuluy Savasi igerisinde Rum lann takmdigi tavir Tiirklerle R um lan birbirinden ayiran ve karyi karyiya getiren olaylarm ba§inda gelmi§tir.
128 iz Birakmis Kibrisli Turkler I. Sempozyumu: Niyazi Berkes
Q iinkii, Anadolu Kurtulu§ Sava§i, Rum lann “Anavatan” olarak bildikleri Yunanistan’a
kar§i, Kibrisli Turklerin “Anavatan” olarak gordukleri Tiirkiye arasinda, kisaca Tiirk ulusu ve Yunan ulusu arasinda yeralan bu sava§, bu iki ulusun uzantilari tarafindan da fiilen izlenmi§ ve birbirlerine karsi diismanca tavir alm alarm a neden olmu§tur.4
Ittihat ve Terakki Kliibii gevresinde toplanan bir avug Kibrisli Tiirkiin, toplumun sosyal-ekonom ik-kultiirel ya§ami iizerinde fazla etkisi oldugu soylenem ez. ilk ittihatgilar yani 1908-1914 arasi Ittihatgilari “me§rutiyet” taraftan olm akla birlikte, milliyetgi ve ingiliz karsi degillerdi. Ancak 1914’ten sonra ve Kurtulu§ igerisinde Jon Turklerin “daha milliyetgi ve ingiliz kar§iti bir gi/.gi izlediklerini goriiyoruz. Jon Turkler sayica gok az olduklarm dan girdikleri Kavanin Meclisi segimlerinde basanya ula§amami§lardir. Mixftii Haci Ziyai Efendi ve yanda§lari ise “Miiftiiciiluk, Evkaf ve Ingiliz yanlisi” bir gizgi izleyerek daha basarili olmu§lardir. Bu ba§arida “din” onemli bir faktor olmakla birlikte “O sm anhnm ” zayifligi dolayisiyle ondan medet ummama ingiliz idaresi ile i§birligi yapm am n kagm ilm az olarak kabulunde de onemli rol oynami§tir.5 Miiftii Haci Hafiz Ziyai Efendi egitim ci, politikaci, din adami ve banka kurucusu olarak Kibris Tiirk halkinin gelecegi iizerinde etkin bir rol oynami§tir. Bu konuya ilerideki boliimlerde yeniden deginecegiz.
Niyazi B erkes’in belirttigi gibi, Rum halkinin Ingiliz kar§iti bir tutum izlemesi, um utsuzluk iginde bulunan Tiirk halkim ister istem ez ingiliz yanlisi goziikmesine neden olmu§tur.6 Bu i§birligi ta ikinci diinya sava§i sonlanna degin siiriip gidecektir.
Niyazi Beyi etkileyen en onem li hususlardan birisi de adadaki L iberalizm - ozgiirlukgiiluk havasidir.7 Fetihten itibaren bir siirgiin yeri olan K ib n s’ta, Turkler hep ozgiir vatanda§lar olarak ya§amayi segmiglerdir. Buraya gonderilen beylerin de biiyiik etkisi olmu§tur. ^ u n k ii adanin yabancilar tarafindan fethi korkusu yoktu. Adadaki Kibrisli Rum lar ise ta ba§langicindan beri dini liderleri sayesinde Osmanli yonetimi ise i§birligi yapmi§Iardir. A ncak bagim siz Yunanistan’m kurulm asindan sonra Rum lar onemli sayilmayacak isyan giri§imlerinde bulunmu§lardir. Bu isyanlara katilim gok azdir; giinkii niifus yogunlugu ve ekonom ik yetersizlik bir isyam ba§anya gotiirecek boyutlarda degildir. Kisaca Kibrisli Turkler gibi Kibrisli Rum lann biiyiik gogunlugu da kendilerini idare eden Osmanli ve ingilize bagliligi bir iistiinliik olarak benimsemi§ler ve yoneticilerin kendilerine bah§ettigi olanaklardan yararlanmi§lardir. O zellikle egitim alanm da in g iliz liberalizm inin him ayesinde biiyiik geli§m eler saglanmi§tir.
1914 yilinakadar istanbul’dan gonderilen kadi, en biiyiik miilki amirdi ve Osmanli devletinin K ib n s’taki temsilcisi durum unda idi. ingiliz yiiksek komiseri protokolde K adi’dan sonra geliyordu. Komiser dini gunlerde ve bayram larda K adi’yi kutlamaya giderdi. 1914 yihndan sonra da bir siire bu boyle devam etti.
1914’te adanin ingiltere tarafindan tek yanh olarak bir somiirge statiisii ile ingiltere’ye baglanmasi ve adaya bir “vali” tayin edilm esi, Kibrisli Turkleri gok uzmiifjtii. Artik Kibrisli Tiirkler kendilerini “esir O sm anlilar” olarak goriiyorlardi
ama yapacak higbiryeylcri de kalmami§ti. Niyazi beyin de ifade ettigi gibi “derinden sarsilm ifjlar k en d ilerin i bo§lukta bulm u§lardi ozellik le g elecekteki daha kotii olabileeek giinleri du§iinuyorlardi.R i§te bu donemde iki onemli ki§inin yine de ada iizerinde etkin rol oynadigmi goriiyoruz. Bunlardan birisi Miiftii Ziyai Efendi digeri ise idadi miidiirii M iicteba B ey’dir.
1878 yilinda adamn idaresinin ingiltere’ye devredilm esinden sonra yonetim e el koyan ingilizler adada sadece din bakim indan degil, dil bakim indan da iki ayri halkm yayadigim gorerek onlari din ve egitim kurum larim yine ayri ayri tutmuylar, kurumlarin yonetimine cem aat tem silcilerini de katmi§lardir.9 iste Miiftii Haci Hafiz Ziyai Efendi, Tiirklerin tek orta ogretim kurum u olan Rustiye'de 1880’den I8 9 6 ’ya kadar miidiirluk yapnn§ b ir ki§idir. 1912’de Miiftii olarak atanan Ziyai Efendi, Ingilizlerin olu§turdugu Turk Egitim K om isyonunda onde 1905’ten 1928’e kadar gorev yapmi§ ve sadece egitim alanm da degil, sosyal ekonomik ve siyasi alanda da Tiirk halkimn gelismesi igin gali§mi§tir. Tiirk halkini korumak igin Ingiliz hiikiimetine yazdigi onlarca §ikayet m ektuplarm da cem aatin sorunlarmi dile getirmektedir.
B ir eg itim ci o larak Z iy ai E fen d i, b ir ta raftan M iisliim anlik igin gah§an ogretm enler yeti§tirirken diger taraftan da sahipsiz kalan Miisliiman Tiirk halkimn papazlar tarafindan hristiyanla§tirilmasina kar§i bir sava§ baslatmiytir. 1910 yilinda B ab i A liy e g o n d e rd ig i y a z id a p e k g o k k o y iin ta m a m e n v ey a k is m e n hl i stiy an I ay11 n 1 digi ndan sozetmekte “Ada iizerinde islam iyet ve Osmanliligi az bilen ve zararli telkinler altm da bulunan m iisliim anlann” aldatildigini bu belaya karsi bildiklerini ve dii§iindiiklerini kolayca anlatabilm ek bakimindan Yunancayi iyi bilen iki gezici ogretm enin gorevlendirilm esini istemiytir.10 (M ustafa H. Altan, 1997)
Rii§tiye’nin “yenilikgi” b ir okul olarak kurulm asindan sonra ulem a sm ifim n o z e llik le Z am an g a z e te si sah ib i D ervi§ Pa§a, onun m o d e rn le jm e y ari§ in d a yeralm ayacagi igin gorevden elgektirilmistir. K ib n s’ta milliyetgilikkiiltiirii agisindan egitim konusunda b ir doktora tezi hazirlam i§ olan C hicago U n iv e rsite si’nden antropalog Rebecca Bryant, Ziyai efendinin Koloni idaresi ile uyumlu gali§irken Istanbul’un verdigi olanaklan da kullanmasim bilen birisi oldugunu soylem ektedir."
Kibris Tiirk Cem aati uzerine etkin bir rol oynami§ diger zat ise idadi Miidiirii M ehm et M iicteba (Oktem) Beydir. Miiftii Ziyai Efendinin daveti ile 1912 yilinda yilinda K ib n s’a gelen M iicteba Bey, 12 yil araliksiz, Kibris Tiirk halkimn en kritik giinlerinde idadi miidiirliigii yapmi§ boylece perde gerisinden de olda Kibris Tiirk halkimn yonlendirilm esinde ve kimligini kazanm asinda etkin rol oynamiytir.
1914 yilinda adanin ilhaki uzerine, M iicteba beyin lise ogrencisinin bir salona topladigi ve m asa uzerine serilmi§ siyah bir Kibris haritasi oniinde duydugu aciyi ve tekrar gelecek ozgiir giinlere olan inancim anlatarak agladigi anlatilm aktadir.12
M iicteba B eyin m iidiirliigii siiresince y aptigi y ararli i§ler ku§aklar boyu anlatilagelmi§tir. ilk defa medrese zihniyetini kiran, aydin kiyiler ve ogretm enler yetiytiren bir ki§i olarak hatirlamr. M edrese mezunu ilkokul ogretmenleri igin kurslar
130 iz Birakmis Kibrisli Turkler I. Sempozyumu: Niyazi Berkes
diizenlemi§, m iifredatlari yeniden diizenleyen kom isyonlarda yeralmi§tir. idadiye daha fazla orenci alm m asim saglami§, ilk defa bir laboratuvar kurmu§ ve bando olu§turmu§tur.
1915 yilinda idadide 135 ogrenci, R\i§tiyede 151 ogrenci bulunuyordu. ilk kez bir sanat ortaokulu olarak kurulan Viktorya’da ise 37 ogrenci vardi.13
1918’de Rii§tiyedeki ogrenci sayisi 139, idadideki ogrenci sayisi ise 179 olarak goriilmektedir. V iktorya’da ise 84 ogrenci vardir. Belirttigim iz gibi Viktorya bir kiz sanat okulu olarak kurulmu§ olm asina ragmen zanaatkar yeti§tirme i§lemini asla yapmami§tir.
£ iftg i bir toplum olan K ibrisli T urkler geleneksel zanaatlar olan kasaplik, lokmacilik ve §ami§icilik di§inda zanaat dallarinda oldukga geridirler. Lokman Hekim Dr. Hafiz C em al’in yeni zanaatlari ogretm ek igin agtigi m ektebin basm a gelenler o donemde hala hatirlardadir.'4 Onurlu O sm anlilar asla terzilik, diilgerlik, tamircilik gibi onurlu i§lerde gali§mazlar. Boyle bir ortam da V iktorya’m n agilmasi biiyiik ba§aridir. Qiinkii o donem lerde kizlarm erkeklerle birlikte ilkokula gitmesine izin veren m iisliim anlar, k iz lara yazi o g retilm esine bile kar§i gikiyorlardi, nedeni; sevgilililerine m ektup yazm am alari igin Fransizca’nm Ril§ti prograrm na girm esi 1907’dedir ve bu dersi Dr. Hafiz Cemal iicret almadan ogretmektedir. Resim dersinin miifredata girmesi 1914’tiir. ilkokullarda ise, velileri izin veren ogretm enler ingilizce ogrenebilmektedir. Kisaca soylemek gerekirse, Viktorya’dan yeti§en ogrenciler, sadece kendi elbiselerini dikm ekte ve geyizlik naki§ i§lemektedir. ihtiyagli olanlar ise evlenmemeyi goze alir ise ilkokul ogretm eni olabilmektedir. £iinkii 1918 M aarif Yasasi evli kadmlarin ogretm enlik yapmasini engellemektedir.
M iicteba bey, adada bulundugu 12 yil zarfm da cem aat igin gok yararli i§ler yapmi§, ingiliz yanlilan ile iyi geginmijtir. iki oglunun adlan Enver ve N iyazi’dir, tipki Niyazi Berkes ve ikiz karde§i Enver gibi. M iicteba Beyin, Ziyai Beyle gali§tigma dair bir em are yoktur; harp yillari Jon Tiirklerle-ingiliz yanlilarmin iyi geginmek zorunda yillardir. 1. Diinya Sava§i dolayisiyle Tiirkiye’ye gog durdmu§tur; zaten daha once gidenlerin biiyiik kisminin geri donmesi bu sonucu yaratmi§tir. Niyazi B erkes’inde belirttigi gibi A nadolu’nun i§gali Kibrisli Turkleri derinden yaralami§ ve se ssizlig e g6m m ii§tur. G eleceg in i giivencede gorm eyen ve vatanin elden gidebilecegini anlayan Kibrisli Tiirkler geleceklerini tarti§mak ve Paris Konferansina delege gonderm ek am aciyle 10 A ralik 1918’de 1. M eclis-i M illi’yi topi ami §lardir. H er koyden tem silcilerin katildigi bu geni§ gapli kurultayin diizenleyicisi yine dinci ve Ingilizi olarak bildigim Miiftii Haci Hafiz Ziyai E fendi’dir. Kurultay ortaya konan gorii§ler dogrultusunda alm an karalarda A da’nin bir osmanli topragi oldugu, asla Yunanistan’a verilemeyecegi vurgulanmakta ve Miiftiiniin Paris Konferansina Osmanli delegesiyle birlikte katilm asi ongoriilmektedir. Ne var ki; ingiliz yonetimi M iiftii’niin ada ba§ma gikmasim yasakladigm da bu konferansa katilm a miimkiin olmami§tir. Ancak, 1. M illi M eclisi milli, 1918 Osm anliligin ve M iisliimanligin sonu; Tiirk olma
bilincinin ortak ifadesidir.15 i§te Kurtulu§ Sava§i y illan hep bu bilingle izlenmi§, K ibnsli Tiirkler K em alist bir tutum igerisinde Kurtulu§ Sava§ina maddi m anevi katkilarda bulunmuylardir. Niyazi B erkes’in de belirttigi gibi “idadideki hocalarin gogu Kemalist; Tiirkliik ve Kem alistlik tiim Kibris Tiirk Cemaatini sarmi§tir. Lozan konferansina K ib n sli T iirkler davet edilm em i§tir. Lozan K onferansim n sonucu m erakla bekleniyordu. A dam n T iirkiye’ye verilm esi sozkonusu degildi, ingiliz delegesi Tiirk ve Rum Kibrislilardan (632 koy m uhtanndan aldigi) “ingiliz idaresi yoniindeki belgelerle agirhgini koymu§tu. Bu esnada inonii’ye Kibris Turkleri adina ula§tirilan bir telgraf, Tiirklerin, Tiirk vatanda§ligmi korum ak istedikleri evkaf, cami, okul gibi dini ve kiiltiirel kurum larin ingiliz idaresi tarafindan garanti altina alinmasi yolunda idi.16 Lozan’da Kibris adasinin bir ingiliz topragi olarak resmen tanindi ve 20-21 m addeler geregince de Tiirk vatanda§ligini segme hakkini kullanan ada Tiirkleri’nin en geg bir yil iginde adayi terketmesi ongoriiliiyordu.
Bu hakki hiyardan yani vatandaylik segme hakkindan yararlanarak Tiirkiye’ye giden 20 binden fazla K ibnsli Tiirk arasinda Niyazi B erkes’in ailesi de vardi. Ailenin bir kism im n adada kalmasi pahasina istanbul’a gogediyorlardi, giinkii onlann hakli bir nedeni vardi, ikiz ogullanni okutmak ve onlara daha iyi bir gelecek hazilamak.
S on u g
ikinci M e§rutiyet sonrasi tiim O sm anlilar gibi K ibnsli Tiirklerde de bir degi§im ba§lami§tir. Bu degi§im, yiiksek kiiltiire gegi§ yani gagda§la§ma, ya da batilila§ma; diger §eyler yam nda milliyetgi olmayi da gerektirir. “M illiyetgi olm a”; “yeniden doguy ve uyanig” ile paralel ve hatta eyanlamlidir. i§te M iisliiman-Osmanli Tiirklerini saran bu gibi yeni kavramlar, savaylar ile politik olaylann etkisi Rum toplumunun tutumu ve ingiliz somtirgeciliginin yakla§imi ile Kibris Turkleri arasinda daha bir anlam kazanmigtir. Bu yeni m isyonda “egitim ’’, ba§igeken kurumdur. Bu nedenle K.T. toplum unun tiim ya§ami once dini kurum lar (iptidai, riijti ve m edreseler dahil) daha sonra da “L iSE ’’ iizerinde odakla§rm§tir. O zaman ki lise, idadi (Sultani) toplumun kalesidir. §imdiki hiikiimet merkezi, meclis, radyo ve TV stasyonu kadar onemlidir. A slinda bu ik isi-y an i cam i ve m ektep ancak 1925’ten sonra b irb irin d en tarn aynlabilmi§tir.
id ari, ekonom ik odaklanm a Tiirk sem tindedir. Sarayonu M eydam , sadece Lefkosa' mn degil tiim K ibris’m merkezidir. M ahkeme ve tapu binalan, polis merkezi. R um ve Tiirk avukatlari, katipler, sim sarlar, tapucular, tiiccarlar ve esn af hep Sarayoniinde toplanmiyti. Arasta Sarayoniine agilirdi. Valinin konagi Rum bolgesinde, Lefkoya-Girne kom iserinin konagi Tiirk bolgesinde idi. H ayvan pazan, Belediye pazari, deveciler ham Tiirk bolgesinde olmakla ekonomi de Tiirklerin denetimine sayilirdi.
132 Iz Birakmis Kibrisli Turkler I. Sempozyumu: Niyazi Berkes
Onceleri, ingiliz idaresinin Rum larda oldugu gibi din adam lanni one gikarma giri§imi ba§anli olmu§; “u lem a” geleneksel olarak toplum u tem siledegelm i§tir. M illiyetgiler ve gene Osmanlilar; pargalanma igindeki Osmanlidan destek bulm ak miimkiin olmadigindan, ulem a’dan farkli bir yol izleyememi§; ister istemez Ingiliz yonetim ine yana§mi§; Enosiscilere set gekmek am aciyle Kibrisli T urkler ingiliz idaresine hizm eteder olmu§lardir. Okullari denetleyememe noktasm a gelmeden once, papaz N ew ham ’in kurdugu in g iliz okulu, in g iliz yanlisi Tiirk ve Rum toplum lid erlerin in y eti§ tirilm esin i iislenm i§tir. Sonug §udur: N e oldugunu bilm eyen (Miisliiman mi, Osmanli mi, Tiirk mii), olmak istedigini olamayan, ingilize muhtag ve zorunlu olarak Anglofili bir Kibris Tiirk toplumu ingiliz liberalizminden yararlanan, ingilizin him ayesine terkedilm eyi hazm edem ese de ancak bu sayede varolan bir toplum.
Yine de bu yillar Tarih bilincinden ba§lay arak, kiiltiir-ulus bilincinin filizlenmey e ba§ladigi yillardir. Tiirkiye’ye gogetmek 1878’de Osm anliligm sonundan, 1923’ten sonra da Tiirkliigiin sonundadir. Lozan da bunu em retm iyor muydu?
i§te Niyazi Berkes’i boyle bir ortamda biiyiittiik, egittik ve anavatana yolladik. O, daha ilk genglik y illarin d a m edrese zih n iy etin d en uzak yeti§mi§, bilim sel dii§iinmeye meyilli bir Osm anlidir. Yenilikgi bir Turkgii, igi (ruhu) aristokrat ve entellektiiel, di§1 (eylemleri) toplum a kar§i duyarli ve hum anist ve dahasi biiyiik hayalleri olan geng Kibrisli Tiirk olm ak onun ham urun da vardir. Bu sayede gok §eyler ba§ardi ve bizlere de gok §eyler birakti.
Notlar
1. Niyazi Berkes. Unutulan Yillar. ileti§im Yayinlari, istanbul 1977. sayfa 22 2. a.g.e. sayfa 27 3. a.g.e.sayfa 25 4. a.g.e. sayfa 26 5. a.g.e. sayfa 27 6. a.g.e. sayfa 27 7. a.g.e. sayfa 32 8. a.g.e. sayfa 26
9. W. Wier. Edvcation in Cyprus. Lefko§a, 1956. Sayfa 56-58
10. Mustafa Ha§im Altan. Haga Kar§i Hilal. Kibrisli Tiirklerin Hristiyanla§tirilmasi, Lefko§a 1987. Sayfa : 15-17
11. Rebecca Bryant. Educating Ethnicity on the Cultures o f Nationalis in Cyprus. Chicagou 1998. Chapters 4 ve 5.
12. A. Nesim. Batmayan Egitim Giine§lerimiz. Lefko§a 1988. Lise Miidurii M iicteba B ey’in biyografisi
13.a.g.e. Diinden Bugtine Egitimimiz. Sayfa 11-39
14. a.g.e. Lokman Hekim Hafiz Cemal. Sayfa 63 - Harid Fedai. Kibris Sanayi Mektebi, Milli Egitim Bakanligi Yayim 1998
15. Sabahattin Ismail - Ergin Birinci. Iki Ulusal Kongre. Lefko§a 1987 16. Hasan Behget. Kibris Tiirk M aarif Tarihi. Lefko§a 1969. Sayfa 313