Hamam Tipler

Türklerdeki hamam yapılarını konum ve ısıtma sistemlerine göre sınıflandırmak mümkündür.

 Doğal (Termal) Hamamlar: Kaynarca, Ilıca, Kaplıca, İçme, Çermik,

Deniz Hamamları  Isıtmalı Hamamlar:

Özel (Hususi) Hamamlar

Çarşı (Umumi) Hamamları, olarak ayrılmaktadır.

Şekil 2.21. İstanbul Cağaloğlu Hamamı Planı [8]

Şekil 2.20. Osmanlı dönemi Hamamının bölümlerini gösteren şematik plan [1]

http://www.yenimakale.com/osmanlida- hamam.html

19

Doğal (Termal) Hamamlar

Termal'in kelime anlamı, "sıcak-sıcaklığa ait demek" olup, dilimizde sıcak su anlamına da gelmektedir. Termal sözcüğü, Latince ‘Thermae’den gelir, kelime anlamı olarak, doğal sıcak su kaynakları yanına kurulmuş olan yıkanma dışında, sportif ve sosyal etkinlikleri de kapsayan çok büyük Roma Hamamlarına verilen addır [11]. Doğal sıcak su kaynaklarının yanına kurulan tesislerin tümünü ifade etmek için Antik dönemde thermae ya da therma olarak genel bir ad verilmiştir [16].

Kaynarca: Doğal sıcak suların yeryüzüne çıktığı kaynağa verilen isimdir [2].

Ilıca: Doğal sıcak sudan yararlanma amaçlı kaynarcaların çevresinde kurulan tesislere

verilen genel addır [5].

Kaplıca: Doğal sıcak suların yeryüzüne çıktığı yerde kurulan üstü açık olan tesislere

ılıca, kapalı olanlarına ise ‘kapalı+ ılıca’ anlamında kaplıca denmektedir [4]. Genellikle soyunmalık kısmından, doğruca havuzun bulunduğu sıcaklığa geçilir, içine doğal sıcak suyun bulunduğu havuza bir menfezden sıcak su akıtılmaktadır [16].

Bursa’da Eski Kaplıca: Bizanslılar zamanından (MS 1.yy) kalma bu esere, iki kubbe

ile örülmüş olan kısım ve bunun sağındaki kısımlar 1511’de Türkler tarafından ilave edilmiştir. Bir soğukluk mahiyetinde olan büyük kısmın ortasında soğuk su akan bir şadırvan ve etrafında soyunulacak sedirler ve odalar vardır. Bunun nihayetindeki kapıdan kaplıcaya girilmektedir (Şekil 2.22, 2.23) [17].

İçme: Yeraltından gelen suların, içmek için kullanıldığı kaynaklara verilen addır [18].

Çermik: Bazı bölgelerde ılıca ve kaplıcaların tümüne çermik veya çokrak gibi farklı adlar

verildiği görülmektedir [16].

20

Deniz Hamamları

İstanbul başta olmak üzere, sahil şehirlerimizde 19. yy ilk çeyreğinden itibaren deniz üzerinde kurulan kapalı plajlara, ‘derya’ veya ‘deniz hamamı’ adı verilmiştir (Şekil 2.24). Akıntılı sahillerde, kıyıdan 15- 20 m açıkta, bir iskele ile ulaşılabilen bu yapılar, yazın başında kurulup, sonbaharda sökülmekteydi. Suya dayanıklı, sağlam, ahşap kazıklar, deniz dibine çakılıp, üzerlerine yapılan ahşap platform, denizi bir yüzme havuzu haline getirmekteydi. Platform etrafındaki soyunma odaları, yiyecek içecek büfesi, tuvaletler ve yönetici odaları, havuz ve platformu her tarafı ile kapayıp istenen mahremiyeti sağlamaktaydı [2].

Isıtmalı Hamamlar

Şehir hamamlarına, aslında kaplıcanın şehir ortamına taşınmış halidir, demek mümkündür. Türklerde, akan su kullanma alışkanlığından dolayı, hamamda göbek taşı kaplıcada ise termal havuz bulunmaktadır.

Hamamlar kullanılış amacına göre, özel (husûsî) hamam ve çarşı (umûmî) hamamı olmak üzere, iki sınıfa ayrıldıkları gibi erkek ve kadınlar için ayrı hamamlar da mevcuttur. Ancak, genellikle aynı hamam belirli günlerde erkeklere veya kadınlara tahsis edilerek, dönüşümlü olarak kullanılmaktadır [4].

Şekil 2.24. Yüzyılın başlarında Makriköy’ün erkek ve kadın deniz hamamlarından bir görüntü[19]

21

Özel (Hususi) Hamamlar

Köşk, han, kışla, saray ya da tekke hamamları gibi sınırlı sayıda insana hizmet veren hamamlar “özel (hususi) hamam” olarak nitelendirilmektedir. Özel hamamlar, bir veya bir kaç odacıktan oluşmaktadır. Bu tür hamamlarda, soyunma mahalleri ve bazen de ılıklık mekanı bulunmayabilir. Konak veya saray hamamları, ekseriya bir giriş ile sıcaklıktan veya tek halvetten ve külhan kısmı ise, tuğla kanallar ile inşa edilmiş basit bir ocak ve su haznesinden oluşmaktadır (Şekil 2.25) [4].

Ev ve Konak Hamamları

Büyük evlerde bodrum katında, konak ve yalıların bahçelerinde bulunan müstakil hamamlardır. Bu tür hamamlar, genellikle giriş, sıcaklık, halvet ve külhandan oluşmaktadır. Külhan, basit bir ocak ve su haznesinden ibarettir. Günümüzde, artık rastlanmayan, esas binanın dışındaki bu hamamlara, limonluk da denen bir serden geçilmekteydi [2].

Saray Hamamları

Saray sözcüğü hükümdarların, şehzadelerin, umumi valilerin ve ümeranın evi olarak kullanılmıştır. Saray ve kasırlarda yer alan hamamlara ‘saray hamamı’ denmekteydi [2].

Padişahların yaşadıkları saraylar kullanım amacına göre farklılık göstermekteydi. Topkapı, Yıldız, Dolmabahçe Sarayı gibi devamlı oturulan ve devlet yönetim kademelerinin de yer aldığı saraylarda, çok sayıda hamamlar bulunmakta ve bunlardan padişah için olan "Hünkâr Hamamı"nın yanı sıra, önem derecesine göre, harem kadınlarının ve saray görevlilerinin kullandıkları hamamlar sıralanmaktaydı [2].

Topkapı Sarayı’nın harem bölümünde 1 - Hünkar 2 - Valide 3 - Gözde 4 - Cariyeler 5 - Cariyeler Hastanesi 6 - III. Murat 7 - Kızlar Ağası (meşkhane) 8 - Kara Ağalar hamamları bulunmaktadır. Hünkâr hamamı dışındaki hamamlar konak hamamları özelliğindedir [2].

1846-1853 tarihlerinde inşa edilen İstanbul Dolmabahçe Sarayı'nda ise, pembe oniks kaplı Hünkâr Hamamı; Çinili Hamam özellikle dikkati çekmektedir (Şekil 2.26, 2.27) [2].

22

Çarşı (Umumi) Hamamları

Sıcak ve soğuk su ile yıkanılan ve buhar hamamı yapılan halk hamamları. Genellikle, biri kadınlara diğeri erkeklere mahsus olmak üzere iki kısımdan ibarettir [12].

Umûmî hamamlar, inşa edildikleri arsanın özelliğine uygun bir plânda yapılmıştır. Çifte hamamlarda binanın erkeklere mahsus kısmında, monumental giriş kısmı ana caddeye nazırdır, ancak kadınlar bölümünün kapısı çok nadir durumlar haricinde caddeye açılmayıp, daha az işler olan bir sokağa açılmaktadır. Tek hamamlar, kadın ve erkekler tarafından dönüşümlü olarak kullanılmaktadır. Kapıya asılan renkli bir havlu ile kadın ya da erkek saati olduğu belirtilmektedir [4].

Şekil 2.26. Dolmabahçe Sarayı, Çinili Hamam Planı [2]

Şekil 2.27. Dolmabahçe Sarayı, Çinili Hamam [2]

23