Teknoloji, organizasyon ve çevre modeli

Bireysel, örgütsel, teknolojik ve çevresel faktörlerin durumunun teknolojik inovasyonu etkilemesi, model temeli için bir taslak oluşturmaktadır (Ruivo ve diğ., 2016:475). Burada TOÇ (Teknoloji, Organizasyon, Çevre) modeli ve değişimin etkilerinin birden çok boyutlu olarak değerlendirildiği benzer model ve çalışmaların temelini oluşturan yaklaşımlardan bahsetmek gerekmektedir.

Yaklaşık 50 yıl önce, Rogers (1962) tarafından geliştirilen DOI (Diffusion of Innovation, Yenilik Yayılımı) adlı teori; inovasyon ve değişimin örgütlerin veya sosyal ağların işlem ve yapıları üzerinde ne gibi etkisi olduğunu anlayabilmek için bilim dünyasına bir çalışma çerçevesi sundu. DOI teorisi, bir inovasyonun kabulü ve bu inovasyonun bir topluluk üzerindeki nüfuzunu tanımlar. DOI teorisi, inovasyonun sosyal topluluklar üzerinde nasıl nüfuz kurduğunu anlamamıza yardımcı olmaktadır (Wolfe, 1994:412).

Kaynak: Tornatzky ve diğ., 1990.

Örgütlerde yenilik yayılımını incelemek için Tornatzky ve arkadaşları (1990) tarafından geliştirilen model (şekil 3.9), yenilik yayılımını teknolojik, örgütsel ve çevresel boyutlarda inceleme imkânı sunan bir araştırma çerçevesi sunmuştur.

Çevresel Faktörler

Teknolojik Faktörler

Örgütsel Faktörler

Teknolojik İnovasyon

72

TOÇ modeli, araştırmacılara teknoloji adaptasyonu sürecinde farklı bilgi teknoloji türlerinin örgütsel yayılım ve nüfuzu konusunda, özellikle uygulama sonrası evre ile ilgili kullanışlı, analitik bir çerçeve sunmuştur (Zhu ve diğ., 2010:267).

TOÇ modeli; teknoloji, örgüt ve çevresel boyutlarda değerlendirilen faktörlerin, bilgi teknolojileri performansı üzerindeki etkilerini izlemeye ve belirlemeye de olanak sağlamaktadır (Baker, 2012). TOÇ modeli ile yapılan çalışmaların bir kısmı çizelge 3.6’da sunulmaktadır.

Çizelge 3.6: TOÇ çerçevesi ile yapılan çalışmaların bazıları

Bilgi teknolojileri kabulü Kaynaklar

İşbirlikçi ticaret Chong, A.Y.L. ve diğ. (2009)

E-İş Oliveira, T. ve Martins, M.F. (2010a)

E-İş kabulü Oliveira, T. ve Martins, M.F. (2010b)

E-İş KOBİ Wen, K.W.& Chen, Y. (2010)

E-Ticaret B2C( işletmeden müşteriye) Rodríguez-Ardura, I.& Meseguer-Artola, A. (2010)

E-Ticaret KOBİ Ghobakhloo, M., Arias‐Aranda, D. & Benitez‐Amado, J. (2011): Lip-Sam, T.& Hock-Eam, L. (2011)

E-Devlet ve E-İş Srivastava, S. C.& Teo, T. S. (2010) Gelişmiş E-Pazarlar, B2B (işletmeden

işletmeye) Banerjee, P. K.& Ma, L. C. (2012)

KKP

Bradford, M.& Florin, J. (2003): Pan, M.J.& Jang, W.Y. (2008): Ramdani, B., Kawalek, P.& Lorenzo, O. (2009): Liu, H.& Wang, X. (2010): Supramaniam, M., & Kuppusamy, M. (2010): Zhu, Y. ve diğ. (2010): Shahawai, S. S.& Idrus, R. (2011): Haddara, M.& Elragal, A. (2013): Ruivo, P., Oliveira, T.& Neto, M. (2014) Genişletilebilir İş Rapor Dili (XBRL) Henderson, D., Sheetz, S. D.& Trinkle, B. S.

(2012)

İnternet ve e-iş teknolojileri Ifinedo, P. (2011b): Ifinedo, P. (2011c): Ifinedo, P. (2012)

İnternet Web site e-ticaret Martins, M.F.& Oliveira, T. (2009)

BT karar alma süreci Bernroider, E. W.& Schmöllerl, P. (2013). BT değişiklik niyeti Furneaux, B.& Wade, M. R. (2011): Lee, _{O.K.D. ve diğ. (2009)} Tıbbi kayıt sistemi (MRS) kabulü Marques, A. ve diğ. (2011)

RFID Wang, Y., Wang, Y. & Yang, Y. (2010)

Web site e-ticaret Oliveira, T. ve Martins, M.F. (2009) Kaynak: Lotfy, 2015:50-53.

73

Literatür incelendiğinde; bu araştırma modelinin kavramsal çerçevesini oluşturan TOÇ modelinin, bilgi teknolojileri (BT) kabulü konusunda özellikle uygulama sonrası aşamanın izlenmesi noktasında, araştırmacılarca yaygın bir şekilde kullanıldığı ve bilimsel anlamda sınanarak, geçerliliğinin test edildiği görülmektedir.

Diğer teknoloji kabul modelleri ile kıyaslandığında; teknolojik, örgütsel ve çevresel değişkenler için bir çerçeve sunması, TOÇ modelini, teknoloji kabulü, teknoloji kullanımı ve teknolojik yenilik değeri oluşturma konularını kapsayan diğer kabul modellerine karşı tercih edilir hale getirmiştir (Gangwar, Date, & Ramaswamy, 2015:110; Alamgir Hossain & Quaddus, 2011; Oliveira & Martins, 2011a; Ramdani ve diğ., 2009: Zhu & Kraemer, 2005). Bu üstünlüklerinin yanı sıra aynı zamanda TOÇ modeli; sektör, iş kolu, faaliyet alanı ve firma boyutu gibi araştırma sınırlayıcı özelliklerden etkilenmemektedir (Gangwar ve diğ., 2015:111; Wen & Chen, 2010). Sonuç olarak TOÇ modeli, kullanıcıların bakış açısından; teknoloji kabulü, teknoloji uygulaması, teknoloji kullanımı, zorlukların ve kısıtlılıkların ön görülmesi, değer üretim zincirine etkileri, uygulama sonrası firmalar arası yayılımı, işletme yenilik- kabul kararlarını etkileyen faktörler ve teknoloji kullanımının işletme yeteneklerinin gelişimine olan katkısı gibi konuları bütüncül bir bakış açısı ile inceleme imkanı sunmaktadır (Gangwar ve diğ., 2015:111; Lin & Lin, 2008; Intan Salwani ve diğ., 2009; Wang, Wang, & Yang, 2010; Zhu ve diğ., 2004).

3.2 Kullanıcılar Açısından Uygulama Sonrası Aşamada Sistem Başarısını Etkileyen Teknolojik, Örgütsel ve Çevresel Faktörler

KKP uygulama sürecinde, uygulama sonrası aşama oldukça önemlidir. Bu aşama; artık sistemin kullanılmaya başlandığı, uygulamanın sonlandığı hatta asıl mücadelenin başladığı aşamadır. Bu aşama, kritik sistem kullanımı ve sistem faydalarının tespit edilip değerlendirilmesi işlemlerini içermektedir. KKP uygulama sonrası aşama ile yapılan mevcut çalışmalar, KKP sisteminden beklenen faydaların bir ile üç yıl arasında gerçekleştiğini göstermektedir (Ali & Miller, 2017:678).

Genel olarak, literatürde bilgi sistem başarısını etkileyen faktörlere oldukça geniş yer verildiği görülmektedir. Kullanıcı değeri ve kabulü ise bu alanda başı çeken faktörlerden biridir (Ali & Miller, 2017:673). Yapılan araştırmalar incelendiği zaman, araştırmacılar tarafından KKP sistemlerinin başarısını ve elde edilebilecek faydaları etkileyen çok sayıda başarı faktörünün belirlendiği görülmektedir. Zamanla, alan çalışmalarındaki yükselen bu artış ile başarı faktörlerinin çeşitli boyutlar altında incelendiği görülmektedir. Araştırmacılar, bu başarı faktörlerini bazen kişisel boyutta,

74

bazen işletme boyutunda, bazen çevresel boyutta, bazen teknolojik boyutta veya birden çok boyutta inceleme yoluna gitmişlerdir.

Teknoloji, organizasyon ve çevre (TOÇ) modeli, KKP kabulü konusunda yapılan araştırmalarda da yoğun olarak kullanılmış olup, KKP uygulamalarının başarısını anlama konusunda analitik bir bakış açısı sağlamıştır. Ayrıca, TOÇ modeli; işletmelerde yönetici, bilgi teknolojileri uzmanı ve bilgi teknolojileri kullanıcısı gibi farklı pozisyon ve konumdaki çalışanların bakış açısından KKP kabulünü değerlendirebilme imkânını sunmuştur (Lotfy, 2015:49; Oliveira & Martins, 2011). Teknolojik, örgütsel ve çevresel faktörlerin varlığı, teknoloji kabul ve kullanımını dolasıyla kullanıcı değeri ve KKP başarısını doğrudan etkilemektedir. Böylece, bu faktörler arasındaki etkileşimin artması ile daha ileri bir kabul ve başarı sağlayacağı düşünülmektedir. Gerçekleştirilen araştırmalar, KKP uygulamasının işletmelerin performansını önemli derecede etkilediğini göstermektedir. Bununla birlikte, firmaları KKP kullanımı konusunda teşvik eden unsurların başında, sistemin işletme performansı üzerindeki olumlu etkileri gelmektedir (Ali & Miller, 2017:672). Wei (2008), hedeflenen faydalar ile KKP sisteminden elde edilen faydaların değerlendirilebileceği bir performans değerlendirme çerçevesi önermektedir.

Uygulama sonrası aşamada, KKP başarısını açıklamak için yapılan çalışmalar ve geliştirilen modeller incelendiğinde; bilgi kalitesinin, sistem kalitesinin, hizmet sağlayıcı kalitesinin, KKP bilgisi ve öğreniminin, kullanıcı öz yetkinliğnin, paylaşılan ortak inancın, sistemin işe uyum ve uygunluğunun ve koordinasyonun KKP başarısını etkileyen başlıca unsurlar olduğu görülmektedir. TOÇ çerçevesi ile bu faktörleri teknolojik, örgütsel ve çevresel boyutlarda sınıflandırarak her bir boyutun kendi içinde barındırdığı unsurlar olarak değerlendirmek bütüncül bir bakış açısı sağlamaktadır.

Mevcut yazından yola çıkarak bu araştırmada, teknolojik başarı faktörleri; bilgi kalitesi, sistem kalitesi ve hizmet sağlayıcı kalitesi, örgütsel başarı faktörleri; ortak paylaşılan inançlar, KKP bilgisi ve öğrenimi, kullanıcı öz yetkinliği ve sistemin işe uyum ve uygunluğu, çevresel başarı faktörü ise; koordinasyon olarak ele alınmaktadır.