Teknik ve Hukuksal Açıdan İş Kazası Tanımı

‘İş kazası’ denildiğinde öncelikle insan sağlığı akla geldiği için genellikle yapılan tanımlamalar paralellik gösterir. Ancak insan sağlığına zarar vermeden sonuçlanan ve maddi hasara neden olan bir olay için ‘kaza’ tanımlaması yapılıp yapılmayacağı farklı yorumlara neden olmaktadır.

Bu yorumlar, yapılan bir tez çalışmasında şöyle gruplanmaktadır[5]:

• Teknik açıdan iş kazası tanımı • Hukuksal açıdan iş kazası tanımı

2.2.1 Teknik Açıdan İş Kazası Tanımı

Teknik açıdan iş kazası tanımı yapan araştırmacılar, kişilere zarar veren olayların yanı sıra işyerindeki makinelere, tesisat ve tertibata zarar veren olayları da iş kazası olarak nitelendirmişlerdir. Kavramla ilgili tanımlamalardan biri şöyledir:

İş kazası (ya da genellikle kaza), önceden planlanmamış, bilinmeyen ve kontrol altına alınamamış olan, çevresinde sakıncalar yaratabilecek olaylardır. İş güvenliği tekniği açısından olayın, çevredeki canlı veya cansızlara zarar getirmesi olasılığı söz konudur[5].

2.2.2 Hukuksal Açıdan İş Kazası Tanımı

Sadece kişilere zarar veren olayların iş kazası sayılabileceği görüşünü savunan araştırmacılardan Dr. Skiba, iş kazasını şöyle tanımlamaktadır[5]:

Kaza, dıştan ve ani bir etkiyle meydana gelen ve kişilere zarar veren istenmeyen bir olaydır.

2.2.3 Kaza Sonrası Analizi

İşletmede ortaya çıkan bir iş kazası sonrasında, gerekli ilkyardım gibi hayat kurtarıcı müdahalelerin hemen ardından kaza sonrası analizi yapılmalıdır. Kazaya neden olan hatanın nerede yapıldığını, bu hatanın tekrarlanmaması için yapılacak faaliyetlerin ve alınacak tedbirlerin belirlenmesine kaza sonrası analizi denir. İş sağlığı ve güvenliği ve çevre açısından risk değerlendirmesi yapılırken ortaya çıkabilecek tüm riskler belirlenip, risklere özgü tedbirler alınmaktadır. İş kazalarının ortaya çıkma sıklığının ve ağırlıklı olarak görülen iş kazası türlerinin belirlenmesinde izlenebilecek en iyi yol, bu kazalarla ilgili ölçülebilir, gerçekçi ve yorumlanabilir verilerin elde edilmesidir. Bu durum da kaza istatistiklerinden yararlanmayı zorunlu kılmaktadır. İyi bir kaza analizi daha başka veya benzeri kazalardan korunma bakımından büyük değer taşımakta ve belki de görünmeyen tehlikelerin ortaya çıkartılıp etkili güvenlik önlemlerinin alınmasını sağlayabilmektedir [11].

2.2.4 İş Kazası İstatistikleri ve İş Kazası Karşılaştırma Ölçütleri

İş kazası istatistiklerinin birçok unsuru bulunmaktadır. Bu unsurları sıralamadan önce, kaza sonuç analizi için neden sadece kaza sayısının bir fayda sağlamadığını açıklamak gerekir. Bu durum, basit bir örnekle anlatılırsa: akaryakıt istasyonu imalatı yapan iki inşaat firmasından biri X, diğeri Y olsun. Yılsonu kaza istatistiğine bakıldığında X firmasında görülen 50 iş kazasına karşılık Y firmasında görülen 10 iş kazasının bir anlam ifade etmesi mümkün değildir. Bu aşamada, aşağıdakilere benzer sorular akla gelir:

• X firmasının imalatını gerçekleştirdiği akaryakıt istasyonu sayısı, Y firmasının akaryakıt istasyonu sayısıyla aynı mıdır? Dolayısıyla işin büyüklüğü açısından eşitlik var mıdır?

• X ve Y firmalarının çalıştırdığı işçi sayıları eşit midir?

• X ve Y firmaları aynı günde işe başlayıp bitirmiş olsalar bile, gün içinde toplam çalışma saatlerinde de eşit sürelerde mi imalat yapmışlardır?

Bu sorular dikkate alınmadan iş kazaları üzerinde yapılacak bir değerlendirme, tamamen yanlış bir değerlendirme olacaktır. Bu örnekten de anlaşılabileceği gibi, iş kazalarının sağlıklı değerlendirilebilmesinde etkili olan çalışma saati, çalışan sayısı gibi unsurlar bulunmaktadır. Ülkelerin, sektörlerin, yapılan işlere özgü risklerin, çalışma zamanlarının çeşitliliği, bunlar açısından ortak bir yol belirlense bile Sosyal Sigortalar Kurumu’na yapılan bildirimlerin sayısal olarak doğruluğu gibi açılardan her amaca uygun, tek tip bir yöntem belirlenmesi pek mümkün görünmemektedir. Ancak, amaca en uygun yöntemin belirlenmesi sayesinde firmalar arası karşılaştırmaların yapılması sağlanır.

1998 yılında Cenevre’de gerçekleştirilen 16.Uluslararası Çalışma İstatistikçileri Konferansı’nda (ICLS) alınan ilke kararında (Resolution) aşağıdaki istatistik terimlerinin göz önüne alınması kararlaştırılmıştır [12]:

1. Mesleki kaza 2. Mesleki yaralanma

3. İş göremezlik

İş günü kaybına neden olan mesleki yaralanma olayları aşağıdaki hususlar için dikkate alınacaktır [12]:

1. Toplam olay sayısı 2. Ölümlü olaylar sayısı

3. Ölümlü olmayan olaylar sayısı 4. Geçici iş göremezlik olayları sayısı

Meslek hastalığı olayları, kaza istatistikleri kapsamı dışında tutulmaktadır. İş kazası istatistiklerinin oluşturulmasında kullanılan sayısal değerler arasındaki farklılıklar karşılaştırılmalı ölçüm değerlerinin dikkate alınmasıyla anlamlı hale getirilmektedir. Bu ölçüm değerleri kaza frekansı, sıklık ve ağırlık oranlarıdır [12].

16.Uluslararası İstatistikçiler Konferansı’nda aşağıda tanımları yapılan başlıca iş kazası karşılaştırma ölçütlerinden ilk üç maddede açıklanan oranların hesaplanması karara bağlanmıştır [12].

2.2.4.1 Kaza Frekansı (Accident Frequency Rate) kf

Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1.000.000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Bu durumda, kaza frekansı aşağıdaki formüle göre hesaplanacaktır [12]:

Toplam Kaza Sayısı kf =

Toplam Adam.Saat Çalışma Sayısı

x 1.000.000 (2.1)

Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin toplam sayısına bölünmesiyle elde edilen değerin 1.000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır [12]. Açık formülle kaza sıklık oranı

İş göremezlik yaratan kaza sayısı ks =

Toplam Çalışan Sayısı

x 1.000

(2.2)

şeklinde ifade edilebilir [13].

ILO istatistiklerinde, SSK istatistikleri kaynak olarak alındığından dolayı, Türkiye için her 1.000 sigortalı işçi sayısına göre değerlendirme yapılmaktadır [12].

2.2.4.3 Kaza Ağırlık Oranı (Accident Severity Rate) (ka)

Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmalardan dolayı toplam kayıp gün sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1.000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Kaza şiddet oranı olarak da adlandırılan bu ölçüt, kazalar nedeniyle, çalışılan 1000 saat başına ne kadar iş günü kaybedildiğini göstermektedir [5]

Kaza ağırlık oranı, şu şekilde ifade edilebilir [12].

Kazalardan dolayı toplam kayıp gün sayısı ka =

Toplam Adam.Saat Çalışma Sayısı

x 1.000 (2.3)

2.2.4.4 Kaza Sayısı / Prim Ödenen Gün Sayısı Oranı (kp)

Bu ölçüt, yine belirli bir dönem için, prim ödenen gün sayısı başına düşen iş kazası sayısını göstermektedir. Söz konusu prim, çalışanlar için sigorta kurumuna ödenen primdir [12].

Kaza sayısı kp =

Prim Ödenen Gün Sayısı

(2.4)

2.2.4.5 Kaza Sayısı / İşyeri Sayısı Oranı(ki)

Bu ölçüt, işyerlerinin farklı büyüklükte olması nedeniyle anlamlı yorumlar yapmaya uygun değildir [12]

Kaza sayısı ki =

İşyeri Sayısı

(2.5)