Tarihsel Süreçte Kazak Topraklarında Rus Yayılması ve 1917 Ekim Devirim

XVIII. yüzyılı baĢlarında IrtiĢ Irmağı‟nda, Ruslar tarafından Rus kalelerinin inĢa edilmesi, Kazak topraklarında Rus yayılmasının ilk adımı olmuĢtur. Bu zaman zarfında Kazaklar, Oyrat Devleti ile savaĢ halindeydi ve bu doğrultuda Ruslardan yardım talep etmekteydiler. 1731 tarihinde Küçük Cüz, 1740 tarihinde Orta Cüz, 1742 tarihinde Büyük Cüz, Ruslar tarafından gerçekleĢtirilecek korunmayı kabul etmiĢtir. Ancak Oyrat Devleti'nin yıkılmasından sonra Ruslar, 1822‟de Orta Cüz, 1824‟de Küçük Cüz ve 1848 tarihinde Büyük Cüz tahttan indirilerek Kazak topraklarını ele geçirmiĢlerdir.417

Çarlık yönetiminde ticaretin geliĢmesi, Çin-Hindistan ve Orta Asya ile ticaret yapma isteğini de beraberinde getirmiĢtir. Orta Asya ticari yolları da Kazak bozkırlarından geçmekteydi. Bu sebeple 1715 yılında Rus askerleri, Kazak topraklarına ilerlemeye baĢlamıĢtır. 1750 yılında, Kazak topraklarındaki Rus kalelerin sayısı artarken,. 19. yüzyılın ortalarında ise Rusların iĢgal hareketleri Kazak toprakları üzerinde artmıĢtır. Rusların, üç Kazak Cüzü‟nü ele geçirdikten sonra, 1822 yılında yürürlüğe giren Speranskiy‟in “Sibirya Kırgızları Hakkında Tüzüğü” gereği bozkırdaki yönetim yapısı tamamen değiĢmiĢtir. Bu idari sisteme uygun olarak, Kazak yerleĢim yerleri köylere bölünmüĢtür. 10-12 köy (50‟den 70‟e kadar çadırdan oluĢan) bir volosttu, 10-15 volost ise bir okrugu meydana getirmekteydi. Ancak 1835‟lerde Çarlık, Kazakların 10.000 vestkare418 _{toprağına el} koymuĢ ve bu topraklara kale dikmiĢtir. Bu durumun önemi ise Kazakların ĠĢim ve Tobol vadisinde en iyi otlak yerlerini kaybetmeleri anlamına gelmektedir.419

Sırım Bahadır‟ın 1785‟lerdeki ilk isyanının ardından, Sultan Arıngazi (1816- 1821), Mahambet Utemis (1836-1837) önderliğinde halk isyanları baĢlamıĢtır. Ancak 1837 yılında Sultan Kenesari Kasımoğlu‟nun son ayaklanması, en büyük bağımsızlık hareketini oluĢturmuĢtu. Sultan Kasımoğlu, pek çok Rus kalesini kuĢatmıĢ ve yakmıĢtır. Ruslar için bu ayaklanma ağır bir maliyet doğurmuĢtur. Çarlık Orenburg Valisi V.A. Perovskiy Ģu açıklamada bulunmuĢtur:

416

TBMM, “Yeni Bir Yüzyıla Doğru Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri İlişkileri: Kazakistan” Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 1993, s.23-24.

417

TBMM, a.g.e., s.24-25.

418 _{Verst- eski Rusya‟da 1,06 km anlamına gelmekteydi.}

419 _{Kazakların, Rus hakimiyetine karĢı ilk bağımsızlık hareketide Küçük Cüz hükümdarı Sırım Bahadır}

önderliğinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Tamara Ölçekçi, “Kazak Halkının Kenesarı Kasımoğlu‟nun BaĢkanlığında Ruslara KarĢı Verdiği Milli Bağımsızlık Mücadelesi” BİLİG, Sayı.51, 2009, s. 123-124.

104

“Maddi kayıp çok büyük, çünkü sadece bir askeri sevkiyat için 5 binden 8 bine kadar ruble gerekiyor. Bunlar askerlere maaĢ, onlara at sağlama ve topların hazır halde olması için masraflar vs”.420

Çarlık Ġmparatoru I. Nikolay, Sulan Kensari üzerine büyük bir ordu göndermiĢtir. Bununla beraber bazı Kazak yetkililer Ruslara destek vermiĢtir. Ruslar bu durum üzerine, bozkırda isyanı destekleyen veya desteklemeyen pek çok Kazak‟ı idam etmiĢ ve topraklarından sürmüĢlerdir. Kenesari, Kazaklardan beklediği desteği alamayınca Çin‟den yardım istemiĢ ancak Çin‟de Ruslar ile arasının kötü olmamasını istediği için yardımı reddetmiĢtir. Kenesari bu durum üzerine, Kırgızlar ile savaĢa girmiĢtir. Ġsyan hareketi ise Kenesari‟nin ölümü ile son bulmuĢtur.421

25.10.1917 yılında Rusya‟da yaĢanan Çarlık otoritesinin yıkılıp yerine Sovyetler Birliği‟nin kurulması, yönetimin geçici hükümete bırakılmasına sebep oldu. Ekim‟de gerçekleĢen II. Devrim ile birlikte V. Lenin önderliğinde BolĢevik Partisi, BolĢevik-Komünist partisi kapatıldı. BolĢevikler, kendilerine bağlı iĢçilerden oluĢan Kızıl Muhafızları, daha sonrasında ise Kızıl Ordu‟yu kurmuĢtur. Ġlerleyen zamanda ise “Kızıl” ve “Beyaz (BolĢevik KarĢıtları)” olarak gerçekleĢen ülke içerisindeki ayrıĢmalar, iç savaĢı meydana getirmiĢtir.422

Lenin, geçici hükümeti devirmek için bir dizi giriĢimlerde bulunmuĢtur. 4 Temmuz‟da 500 bin kiĢi ile sokaklarda gösteri yürüyüĢü düzenlemiĢtir. 5 Temmuz‟da ise devrim yanlıları tarafından Tauradi Sarayı iĢgal edilmiĢtir. Ancak Petgorad askeri generali Polovsev‟in emri ile Kazaklardan oluĢan askeri birlik, 700‟e yakın devrim yanlısını öldürmüĢtür. Lenin bu durum üzerine geçici hükümeti devirmek için devrim hareketinin silahlı bir Ģekilde gerçekleĢtirilmesi gerektiğini düĢünmüĢ ve inanmıĢtır.423 _{25 Ekim sabahı iĢçi ve askerlerden oluĢan silahlı gruplar, geçici} hükümet yönetimine son vermeyi baĢarmıĢtır.424

Lenin, artan ekonomik problemleri çözmek ve milli muhalefet ile baĢa çıkabilmek için, Milliyetler Komiserliği‟ni kurmuĢ ve baĢına Joseph Stalin‟i getirmiĢtir. Lenin, 21.01.1924‟de öldükten sonra, Sovyetler yönetiminde görevi Stalin almıĢtır. Stalin dönemindeki Sovyetlerde ise, ideolojik temel ikinci plana alınmıĢ, yerine diktatörlük gelmiĢtir. Stalin diktatörlüğü, güçlü merkezileĢme politikasına yol açmıĢ ve milliyetçilik artmıĢtır. Stalin bu doğrultuda Rus, Ukraynalı, Beyaz Rusyalı, Finli, Avrupalı, ÇuvaĢlı, Türkler, Gürcüler, Ermenilerden oluĢan etnik guruplara Rus dilini

420_{Ölçekçi, a.g.e., s.130-131.} 421_{Ölçekçi, a.g.e., s.132-133.}

422_{Jandos Kumğanbayev ve KuanıĢ Karajan, “Ekim Devrimi‟nin Kazakistan Tarihi Üzerine Etkisi”}

Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı.7, 2012, s.142-143.

423_{Ramin Sadıkov, “ġubat Devriminden Sonra Rusya‟da Ġktidar Mücadelesi: Ekim Devrimine Giden Yol”}

Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt.29, Sayı.48, 2010, s.102-103.

424

Oskar Anweiler, “Rusya’da Sovyetler 1905-1921” Çev: Temel KeĢoğlu, Ayrıntı Yayınları, Ġstanbul,

105

zorunlu kılarak, asimile politikası uygulamıĢtır. Bu asimile politikalarının en fazlası ise Kazaklar üzerinde görülmüĢtür. 1926-1939 arasında nüfus yaklaĢık 869 bin azalırken, Rus etnik grubunda beklenen ortalama 631 binlik artıĢ, 20 milyonun üzerinde olmuĢtur.425

Stalin yönetimi, 1926 yılında Kazakistan topraklarında yaĢayan 4 milyon 200 bin Kazak‟ın mallarını ve topraklarını “kollektivizasyon” adı altında gasp etmiĢtir. Bu gerekçeye bağlı olarak, 1928 yılında Kazaklardan 1 milyon 128 bin hayvan alınmıĢ, 1 milyon 250 bin‟den daha çok hektar ekilir arazi Kazakların elinden alınmıĢtır. 1930 yılında ise katliam, açlık ve sürgünden dolayı Kazakistan topraklarında Kazak nüfusu 2 milyon 90 kiĢiye kadar düĢmüĢtür. 1930‟da 44 bin Kazak aile Türkmenistan‟a sürgün edilmiĢtir. Stalin, yaklaĢık 1 milyondan fazla Kazak‟ı silah ve uygulamıĢ olduğu soykırım politikalarıyla katletmiĢtir.426

1930 yılında Kazakistan‟da, kapitalizme uğramadan doğrudan sosyalizme geçilmesi “Kazakistan Parti Komitesi”ne ciddi sorumluluk yüklemiĢtir. Bu coğrafyada sosyalizmin etkisini arttırmak için, coğrafya üzerinde öz eleĢtiriyi yaygınlaĢtırmak, bürokrasiyi engellemek, emekçilere destek vermek, köylülerin sosyalizme eğilimini arttırmak üzerine bir dizi plan hazırlanmıĢtır. Oraz Ġsayev, Stalin‟e mektup yazarak bölge coğrafyası üzerine gerçekleĢtirilen sosyalizm hareketini rapor etmiĢtir. Özellikle tarım ve hayvancılıkla uğraĢan çiftçiler üzerinde sosyalizmin etkisinin arttığı ve emekçi tarım iĢçileri tarafından desteklendiği Ġsayev‟in mektubunda belirtilmiĢtir. Ancak Kazakistan Almatı‟da yazar olan Alijappar AbiĢev, 1930 – 35 yılları arasında gerçekleĢen Kazakistan‟daki büyük kıtlık ve Sovyetlerin bölge halkından büyük ve küçükbaĢ hayvanlar alması nedeniyle, pek çok insanın açlıktan öldüğünü belirtmiĢtir.427

1936 yılında Sovyetler tarafından Kazakistan için gerçekleĢtirilen düzenleme ile birlikte, özerk bölge statüsünde olan Kazakistan, Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti haline getirilmiĢtir. Sovyetlerde gerçekleĢen Glasnost Birliği‟nin dağılmasından sonra, 1991 Ağustos ayında Sovyetlerin yıkılması ile birlikte Kazakistan Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etmiĢtir. 428

425_{Merve Suna Özel, “Stalin Dönemi Rus Milliyetçiliği ve Politikaları” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal}

Bilimler Dergisi, Cilt.4, Sayı.2, 2014, s.111-112-113.

426_{Mustafa Kalkan, “Sovyetler Döneminde Kazakların Göç Hareketleri ve Anadolu‟da Ġskan EdiliĢleri”}

TÜBAR, Cilt. 21, Sayı.21, 2007, s. 124-125-126.

427_{Damira Ġbrahim ve Vahit Türk, “Kazakistan’da Kızıl Kıtlık 1929-1933”, Bilge Kültür Sanat, Ġstanbul,}

2016, s. 24-156.

428

Elnur Hasan Mikail vd., “Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri İle Siyasi-İktisadi-Kültürel İlişkileri”, Derin Yayınları, Ġstanbul, 2015, s.167-168.

106