Tarih Usûlu’nun Amacı ve Konusu

Bu başlık altında, daha önce Hadis Usûlünü incelerken ifade ettiğimiz gibi esas olarak “Tarih ilmi” yerine “Tarih metodolojisi”nin amacı ve konusunu ele alacağız. Bundan dolayı burada “Tarih ilmi” ifadesini kullandığımız bazı yerlerde çoğunlukla kastımız “Tarih metodolojisi” olacaktır.

Tarih metodolojisinin gayesi, bugün bize ulaşan çeşitli şehadetlerin sağlam deliller olarak kabul edilip edilmeyeceğini tespit etmektir.128 Tarih ilminin konusu ise

126

Bağcı, Hadis Tarihi ve Metodolojisi, s. 280. 127

Yücel, Hadis Usûlü, s. 6. 128

Reem Azzam, “Hadis Kritiği ve Hadis Metodolojisiyle Modern Tarih Metodolojisinin Mukayesesi”, Halil Kilercioğlu (Trc.), Yeni Ümit Dergisi, S. 57, Yıl. 14, İzmir 2002, s. 30.

geçmişte cereyan eden ve insanlıkla ilgili olan olaylardır.129 Müslüman âlimlerden Kâfiyeci ve Sehâvi’ye göre zamandan ve zamanla ilgili olan durumlardan bahsetmesi nedeniyle Tarih ilminin konusu insan, zaman ve bu ikisiyle ilgili konulardır.130 Ayrıca Kâfiyeci’ye göre Tarih ilmi, amaç değil hakikatin öğrenilmesinde bir araç olup, esas amacı insanın Allah’ı tanıması ve Allah’a yakınlaşmasına vesile olmaktır.131 İbn Haldun ise Tarih ilminin amacının kainattaki olayların sebep ve sonuçlarını inceleyerek, olayların arkasında onu meydana getiren etkenleri aramak olduğunu belirtmiştir.132 Dolayısıyla Tarih ilmi, yalnızca olayların kronolojik olarak alt alta sıralanması değildir.133

Buradan Siyer ve Meğâzî usûlunun amaç ve konusuna geçecek olursak, bu ilmin merkezinde de tıpkı Hadiste olduğu gibi Hz. Peygamber vardır. Her iki ilmin konusu da Hz. Peygamber olmakla birlikte hedefleri ve ilgilendikleri rivayetler bakımından birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Şöyle ki; muhaddisler daha çok fıkhi ve ahlaki konularla ilgili rivayetlerle, tarihçiler ise daha çok hâdiseleri ayrıntılı biçimde ele alan rivayetlerle ilgilenmişlerdir.134 Yani Siyer ve Meğâzî ilminin esas konusu Hz. Peygamber’in hayatı ve hayatının etrafında cereyan eden meseleler olup, gayesi ise bu meselelerin kronolojik olarak aktarılmasıdır. Buna karşılık Hadis ilminin konusunu yine Hz. Peygamber’in hayatı oluşturmakla birlikte, gayesi çoğunlukla onun hayatında hüküm ihtiva eden sahih rivayetleri tespit etmek ve onları bir araya getirmektir.

129

Ekrem Memiş, Tarih Metodolojisi, Çizgi Kitabevi, Konya 2005, s. 1; İbrahim Kafesoğlu, Tarih

Metodu, (ders notları) İstanbul 1971, s. 3. Tarih metodolojisi ile ilgili ayrıntılar için bkz: Hasan

Osman, Menhecu’l-Bahsi’t-Tarihî, Sekizinci Baskı, Dâru’l-Mearif, Kahire Trs. 130

Kâfiyeci, el-Muhtasar fi-İlmi’t-Târih, İkinci Baskı, Müessesetu’r-Risale, Beyrut 1983, s. 327- 328. (Rosenthal, İlmu’t-Tarih İndel Müslimin adlı eserin içinde); Sehâvi, el-İ’lan, s. 19.

131

Kâfiyeci, a.g.e., s. 333, 325; Sehâvi, el-İ’lan, s. 81; krş: Şulul, İslam Düşüncesinde Tarih

Tasavvuru, s. 96.

132

İbn Haldun, Mukaddime, I, 26-27. Sehâvi ve İbn Haldun’un tarih ile ilgili yapmış oldukları tanımları karşılaştıran Hassan Hallak ise tarihin amacı ve konusuna dair çok sayıda görüş olmasına rağmen tarihçinin amacının geçmiş hakikatleri ve vesikaları bir araya getirmek olduğunu belirtmiştir. Bkz: Hassan Ali Hallak, Menâhicu’l-Fikr ve Bahsu’t-Tarihi ve’l-Ulûmu’l-Müsâide

ve Tahkîki’l-Mahtûtâtu Beyne’n-Nazariyye ve’t-Tatbîk, Dâru’n-Nehdâti’l-Arabiyye, Beyrut

1991, s. 10. 133

Öz, İslam Tarihi Metodolojisi, s. 32; ayrıca bkz: Severcan, “Tarihin Temel Amacıyla İlgili Bir

Deneme”, s. 123.

134

Sabri Hizmetli, İslam Tarihi-İlk Dönem-, Dördüncü Baskı, Özkan Matbaacılık, Ankara 200, s. 39.

Siyer ve Meğâzî yazarları herhangi bir olay ile ilgili rivayetler kendilerine ulaştığı zaman o olayın baştan sona kadar anlaşılır bir halde aktarılmasına özen göstermişlerdir. Onlar bir rivayette anlatılan olayın nerede ve ne zaman meydana geldiği, olayın kahramanlarının kimler olduğu ve olayın nasıl geliştiği… gibi olayın tüm yönleriyle ortaya çıkarılmasını sağlayacak ipuçlarını bir araya getirmeye çalışırlar. Tarihçiler bir nevi olayın fotoğrafını çekip bütün teferruatıyla okuyucuya sunmanın peşindedirler. Yani Siyer ilminde esas olan rivayetlerin birbirine bağlanmasıdır. Bundan dolayı da tarihçiler hadis rivayetlerinde yer alan ahkam ile çok ilgilenmemişlerdir. Onların esas uğraş alanları rivayetlerde nakledilen olayın veya Hz. Peygamber’in hayatına dair bir kesitin kronolojik olarak aktarılmasıydı. Bunun içindir ki Siyer ve Meğâzî kitaplarında ahkamla ilgili rivayetlerden ziyade Siyer ve Meğâzî rivayetlerinin ağırlıkta olduğunu görüyoruz. Hadis kitapları için bunun aksi geçerlidir. Yani Hadis kitapları tarihsel olayları kronolojik olarak aktarmak yerine o olayların ahkamla ilgili yönünü ön plana çıkarmaktadırlar.

Örnek verecek olursak Vâkıdî Kitabu’l-Meğâzî’sinde Bedir Savaşına yaklaşık olarak yüz elli sayfalık bir bölüm ayırmıştır. Oysa Hadis kaynaklarında Bedir Savaşı ile ilgili rivayetlerin sayısını incelediğimiz vakit, mesela Buhârî, Bedir Savaşı ile ilgili açmış olduğu bab başlıkları altında yaklaşık olarak seksen küsur rivayet zikretmekte ve bu da on beş yirmi sayfaya tekabül etmektedir.135 Tirmizî ise

Sünen’inde “Kitabu’s-Siyer”, “Fedâilu’l-Cihad” ve “Cihad” kısımlarında farklı bab

başlıkları altında değinmiş olduğu Bedir Savaşıyla ilgili olarak sadece bu savaşa katılan sahabî sayısının kaç tane olduğunu ifade eden bir bab başlığı koymuş ve o bab başlığında ise sahabî sayısını belirten tek bir rivayet nakletmiştir.136 İbn Mace’de ise Bedir Savaşına dair herhangi bir başlık yer almamaktadır. Müslim de kitabının “Kitabu’l-Cihad ve’s-Siyer” kısmında “Bedir Gazvesi” ismiyle açmış olduğu bab başlığı altında sadece bir hadis nakletmiştir.137 Fakat Müslim başka bab başlıkları altında Bedir Savaşına dair birtakım rivayetler de nakletmiştir. Bedir Savaşı örneğinde görüldüğü üzere tarihçiler, naklettikleri tarihi bir olayı bütün yönleriyle ve

135

Bkz: Buhârî, 64, Kitabu’l-Meğâzî, 2-13 (II, 41-55). 136

Tirmizî, 21 Siyer, 37 (s. 675). 137

tüm ayrıntılarıyla tespit etmeye yoğunlaşmışlarken, muhaddisler aynı olayın sadece hüküm veya dini mesaj içermesiyle ilgilenmişlerdir.

2. KAYNAKLARI AÇISINDAN