Taldı Turan Mekteb

Taldı Turan Mektebi 1936 yılında İli’in Künes bölgesinde inşa edilmiştir. Altı ve üstü ağaçtan yapılan 14 odalı modern mektep halinde yapılmıştır. 1935’te Gulca şehrinde Urumçi’den Abev Kuddus ve Seyitgazi Nurtayev’in gelmesi ile Kazak-Kırgız kurultayı açılmıştır. Sonra kurultay kararıyla İli Kazak-Kırgız Kültür Eğitim Derneği kurulmuş ve dernek başkanları seçilmiştir. Kurultay’a İli bölgesin çeşitli yerlerinden Kazak aydınları katılmıştır. Künes ilçesinin temsilcisi olarak katılan Maksut ve Jayırbekler kurultayda “Taldı bölgesindeki mevcut medreseli okulu modern okul’a çevirek” hakkında konuşma yapmış ve destek talebinde bulunmuştur. Daha sonra kurultayın kararıyla Taldı Turan Mektebinin inşa edilmesi için başta Jayırbek olmak üzere Juratbek, Kerimbek, Kasımbek ve Süleymen gibi beş kişinin komisyonu kurulmuştur. Komisyon 1935’ten itibaren modern mektebi inşa etmek için aktiv çalışmalarda bulunmuştur (Jünisulı, 2012:299). Komisyon birkaç ay çaba gösterdikten sonra halkın desteği ile 1935’in sonbaharında Taldı Turan Mektebinin insaatı hazırda bulunmuştur. Jünisulı’nın dediğine göre (2012), halk tarafında komisyon hazinesine 500 koyun, 20 tane inek ve 30’dan fazla at toplanmıştır. Komisyon bu toplanan malları Taldı Turan Mektebinin inşaat işlerine hazcamıştır.

1935’ın Eylül ayında hazırda bulunan Taldı Turan Mektebine Algazi Abişoğlu müdür olmuştur. Algazi Bey’in müdür olmasıyla İli’nin çeşitli bölgelerinden Kazak öğrencileri okul’a davet edilmiştir. 1935’ın ilk ders dönemi 400 öğrencinin aynı anda okula girmesi ile başlamıştır. Algazi Abişoğlu’nun mektebe müdür olarak gelmesiyle beraber Kusayın Erjan, Irımbek Sarkulja, Nurgali Ibıray, Sanat Otayev, Hasan Şegen, Ajıbay Kajı, Eşmuhammed ve Mukan İrgebay gibi öğretmenler de okulda ders vermişlerdir. 1935-1936 yılı ders döneminde 7’den fazla ders sınıfları olmuş ve her sınıfın öğrencileleri ders sevyesine göre sınıflara yerleşmişlerdir. 1935-1936 yılında kabul edilen okulun ilk öğrencileri şunlardır (Jünisulı, 2012:302):

Kasım Turgınbay, Rakım Bayanbay, Asen Jünis, Tursın Kaldıbay, Kanatbek Tastanbek, Kurman Kemelbay, Moldan Sapal, Toktasın Kuvan, Abdisalem Ajıbay, Şabdan Kojbanbet, Berikbol, Sırajdin Sopakun, Sabıralı Danbalbay, Askarbek Süleymen, jakıpbek Avelkan, Raşitbek Algazi, Akımkan Iskak, Irısbek Nöke, Saydiken, Jünisakın Akşa, Turdıbek Istanbay, Alimakın Bayanbay, Şaymerden Jünis, Mukamadıyar Ibırayım, Mümin Saparıy, Abdilkan Kömek, İmaş Askar, İmanali Iskak, Zeyiş Nuptebek, Buğışak Erkinbek, Abevkan Kojıken, Avbakir Kulsarı, Zolkar Kasımkan, Eskendir Nüsip, Nıyazbek Tutkabek, Samujan Tışkanbay,

Absemet Ajıbay, Kurmaş Jayırbek, Zeyipkan Jüniskan, Rasılkan Akmet, Şarıygat Dayırbek, Kapar, Talip Amire, Reyimjan Kerimakın, Kasımjan Kerimakın, Davetkan Osımbay, Muratbek Juratbek, Arın Abiti, Vatbek Muratbek, Vakap Agaday.

Okulda bütün dersler Kazakça verilmiştir. Ders kitapları Kazak SSC’den getirilmiş ve Urumçi’deki dernek ile Gulca’daki dernekler hazırlamıştır. Jünisulı’nın gösterdiği kaynağa göre (2012), okulun ders programları: Ana Dili (imla), Matematik, Tabiat, Tarih, Coğrafya,

Din (Din Tarihi, Şariat), Beden Terbiyesi, Şarkı ve Çizgi Çizmek gibi dersler yer almaktadır.

1940’dan sonra okulun Asen Jünis, Muhamedıyar Ibırayım, Kapar, Irısbek, Akımkan Iskak, Mümin Saparıy gibi öğrencileri Gulca şehrindeki Gulca Ulttar Gimnazıyasına gönderilmiştir. 1936 yılında Kasım Turgınbay, Kanatbek Tastanbek, Rakım Bayanbay, Toktasın Kuvan, Kurman Kemelbay, Abdisalem Ajıbay ve Moldan Sapan gibi öğrenciler Gulca’daki öğretmenler kursuna gönderilmiştir (Jünisulı, 2012:303). Okulun bölgedeki tesiri artınca okula gelen öğrencilerin sayısı da artmıştır. İlk ders döneminde 400’den fazla öğrenciye sahip olan bu okul daha sonra daha da artış göstermiştir.

1936’da okulun müdürü olarak Akmetbek Mukadıy adanmıştır. Jünisulı’nın verdiği bilgiye göre (2012), okulun adı Taldı Turan Mektep olarak adlanması Akımetbek Mukay’ın gelmesi ile ve talep etmesi ile başlamıştır. 1936 yılında Urumçi’de ikinci Kazak-Kırgız kurultayı açılmıştır. Kurultay’a İli’den Maksut, Avelkan, Kanatbay, Darivbay, Jabıkbay, Aytmambet ve Alimjan gibi 7 kişi katılmıştır. Maksut kurultaydaki konuşmasında taldı Turan Mektebi’nin durumundan bahsederek konuşma yapmıştır. Kurultay sonra karar çıkarıp Taldı Turan Mektebini dernek desteğinden devlet (hükümet) desteğine alınan 10 tane okulun içine dâhil etmiştir. Daha sonra kurultayın kararıyla mektebin ismini “İli Vilayeti Künes Mektebi” olarak değiştirilmiştir (Jünisulı, 2012:304). Hükümet okulun adını değiştirse de halk bu okulu Taldı Turan Mektebi demeyi devam etmiştir.

1937’den itibaren Taldı Turan Mektebinin müdürü olarak Zhang Zhaolin atanmıştır. Zhang’ın gelmesiyle Urumçi’den Adil Seksen, Sıdık Belbev ve Irımjan gibi öğretmenler gelmiştir. Bu dönem öğrenciler okulda birinci sınıftan yedinci sınıfa kadar rahat okuyabilecek hale gelmiştir. Bu dönem okul birkaç tane özelliğie sahip olmuştur. Onlar: Birinci, okul Kazak SSC’Den sanat dersini getirmiş ve ders kitabını okulda uygulamıştır. İkincisi, Aşim Dünşi’nin vasıtasıyla şarkı ve dombıra kurslarını uygulamıştır. Aşim’in açtığı kurus’a 20’den fazla öğrenciler katılmıştır. Üçüncü, okul çivçiliğe ve hayvancılığa ilgili ders kurslarını uygulamıştır. Kazak SSC’den Yuvan ve Kavlov gibi hayvancılık uzmanlarını okula davet ederek konuşmalar yaptırmıştır. Dördüncü, okul ders saati dışında “eğitim kurslarını”

uygulamıştır. Kurslara bölgedeki halk gönüllü olarak katılmıştır (Jünisulı, 2012:308). Taldı Turan Mektebi kısa süre içinde İli bölgesindeki nadir modern okullardan biri olarak hale gelmiştir. Jünisulı’nın verdiği bilgiye göre (2012), 1939’dan itibaren Taldı Turan Mektebinin öğrenci sayısı 1000’e ve öğretmenler sayısı ise 20’ye çıkmıştır.

1940’tan sonra okulun müdürü olarak Şaymarden Toyşıbek olmuştur. 1941-1942 okul dönemlerinde mektepten Abdeş Jurtbay, Jambolat Tokseyit, Toktarkan Akmetjan, Abdimut

Musa, Kasımbolat Kenesbay, Alimbek Orınbek, Kurmanali Esbolat, Kurmanali Kondıbay, Mukajan Kali, Jabıkbay Tuvganbay gibi 30’dan fazla öğrenciler mezun olmuşlardır.

Şaymerden Toyşıbek 1943’e kadar müdürlük yapmıştır. 1944’te okul siyasi olaylardan dolayı kapanmıştır. 1945’ten itibaren okul tekrar açılmıştır. Aseyin Jaksılık Geçici Hükümet tarafından Taldı Turan Mektebinin müdürü olmuştur. Okul tekrar canlanarak 400’e yakın öğrenci ve 30 civarında öğretmene sahip olmuştur. 1945’in kasım ayından itibaren okula Kusayın Erjan ve 1946’dan 1948’e kadar Abdibek Munayıtpas müdür olmuştur (Jünisulı, 2012:310). Okul 1949’dan sonra komünist Çin hükümeti tarafından devredilmiştir.