Muhammed Mümin Hazret

Doğu Türkistan bölgesindeki Altay Kazaklarının arasında İslam dininin tekrar canlanmasını sağlayan ve İslam’ın Altay bölgesinde canlanmasına katkıda bulunan Muhammed Mümin Hazret’in asıl kökü Buhara ve Kokan bölgesidir. Ataları Kokan ve Buhara arasında yaşamışlardır.

Muhammed Mümin’in büyük dedeleri Şahi Sahur ve Şahi Mahmud Kokan bölgesinde yaşamışlardır. 1807’de Muhammed Mümin’in babası Şahi Mansur Buhara’ya taşınmışlardır. Şahi Mansur Buhara’dayken Muhammed Mümin Buhara’da doğmuşt ve Buhara’daki meşhur medreselerin birinden dinî eğitim almıştır. Muhammed Mümin yirmi yaşına geldiğinde babası Şahi Mansurla birlikte Türkistan’ın bütün bölgelerini gezmiş ve en son Altay bölgesindeki Ojeke (Kojamgar) Törenin bulunduğu yere gelmiştir. Ojeke Töre Muhammed Mümini kendisi teklif ederek Altay’da kalmasını önermiş ve bulunduğu yerlerdeki çocuklara medrese açıp Kuran, hadis öğretmelerini sunmuştur. Törenin teklifinden sonra Muhammed Mümin Altay’da kalmış ve çocuklara ders vermiştir (Sarsenbayev, 2006:108).

Muhammed Mümin bulunduğu Törenin yerinde hem çocukla ders vermiş hem de Buhara, Kokandan dini kitapları Altay’a getirmiştir. Kısa süre sonra Muhammed Mümin Ojeke Törenin maddi desteği ile evlenmiş ve evlatlarıyla Altay’da yaşamışlardır. Altay’daki dini eğitim hızlı yürüyünce bölgedeki medreselerin sayısı da artmıştır. Muhammed Mümin bir yerde durmamış ve Altay’ın bütün bölgelerinde gezerek eğitim vermeye devam etmiştir.

1860’ta Ojeke Töre Altay’dan Hobda tarafına geçerken Muhammed Mümin de Töre ile birlikte Hobda bölgesinde eğitimine devam etmiştir. Yirmi sene Hobda bölgesinde bulunurken Kuytun Medresesini inşa etmiştir. Kuytun Medresesinden dini eğitim alan Hobda Kazakları daha sonra Moğolistan’ın çeşitli bölgelerinde yaşayan Kazaklar arasında bulunarak camii ve medreseler inşa etmişlerdir. 1881’de Muhammed Mümin Sâmen Töreyle birlikta Hobda bölgesinden Altay’a geri dönmüştür. 1889’da Altay’ın Balbagay bölgesinde adı Altay bölgesine meşhur “Sarı Mescit” medreseli camiini inşa etmiştir. Muhammed Mümin’in ondan sonraki hayatı bu bulunduğu bölgede geçmiştir (Sarsenbayev, 2006:112).

Muhammed Mümin Hazret 1890’da Altay Kazaklarıyla birlikte hac seferinde giderken İstanbul’da bulunmuş ve Osmanlı Sultanı ile görüşmüştür. Osmanlı Sultanı ile Altay Kazaklarının görüşmesinden sonra peygamberimizin sakalını Altay’a getirmişlerdir. Bu hacı seferinde Muhammed Mümin Osmanlı Sultanının vasıtasıyla Mekke’de Altay Kazakların kalabilmeleri için yurt yaptırmıştır. 1898’de Muhammed Mümin Altay Töreleriyle birlikte Kıran ırmağının yakın bölgelerinden sakalı şerif için bir türbe inşa etmişlerdir. Sakal-ı şerif

için yapılan türbenin açılışında Altay ve Hobda bölgesindeki Kazakların büyükleri bulunmuştur.

Muhammed Mümin, altmış seneden beri Altay Kazakların dini eğitiminin ileri seviyede ilerlemesini ve dini şartları düzgün öğrenmesini sağlamıştır. Muhammed Mümin’in Altayda bulunmasından sonra Altay’da Ak Mescit, Sarı Mescit, Lastı, Juta, Jakıp, Janımkan, Akaral, Ömirtay, Toktabay, Dabı, Kuvanbay gibi camii ve medreseler ark arkaya inşa edilmiştir. Bu yüzden Altay’da bulunan Kazak Töreleri ona çok hürmet göstermiştir. Altay’daki Kerey kabilesinin işanı ve hazreti olarak saymışlardır. Muhammed Mümin Altay’da “Kerey’in İşanı” ve “Hazret Mümin” olarak adlandırılmıştır.

Muhammed Mümin Hazret Altay’da 93 yaşında vefat etmiştir. Onun yerine imam olarak oğlu Muhammed Ali (Mahsum Kajı) geçmiştir. Muhammed Ali’den sonra yerine oğlu Jamiliga Müfti imam olmuştur. Muhammed Mümin Hazret’in dört eşinden bulunan bütün evladı bir yerde beraber yaşadığı için Kazaklar tarafından “Hazretin Avulu” (hazretin bulunduğu mekân) ya da “Hazret Ataŋ Avulu” (Hazret Ata’nın bulunduğu mekân) olarak adlandırılmışlardır. Diğer kaynaklar ise bu dini unvanı Buhara’da aldığını tespit etmektedir. Hazret Avulu günümüze kadar devam etmektedir. Mümin Hazret’tin oğulları şunlardır (Sarsenbayev, 2006:115):

İlk eşi vefat etmiştir.

İkinci eşi Ebu Hanife’den: Muhammed Veli, Abev Veli, Muhammed Salih, Kaliyolla Üçüncü eşi Tınıştık’tan: Ebiş, Ahmet

Dördüncü eşi Biybi Müslim’den: Muhammed Ali

2016 yılında Urumçi’deyken bilgi almak amacıyla Muhammed Mümin Hazretin torunu Nurlan Bey’in eşi Kanıya Nıyazkan hanımla görüştüm ve ondan henüz yayın olmayan “Kerey İşanı Muhammed Mümin Hazret’in Aile Şeceresi” adlı el yazmayı aldım. Kanıya Nıyazkan hanımın dediğine göre hazırda bulunan el yazması seneye neşir edilecekmiş. Ama sonra belli sebeplerden dolayı Kanıya Nıyazkan hanımla irtibatımız kesildi. Kitabın 2017’den sonra neşir edilip edilmediğini öğrenemedim. Şimdi o bahsettiğim Kanıya Nıyazkan hanımdan aldığın birkaç resmii sizlerle paylaşmak istiyorum. Tüm bu resimler Kanıya Nıyazkan ve eşi Nurlan Bey’e yani Muhammed Mümin Hazret’in torunlarının ailesine aittir. Bu resimlerde Muhammed Mümin Hazret tarafından Altay’da ilk inşa edilen “Sarı Meşit” adlı caminin yeri görülmektedir. Cami 1966’da komünistler tarafından yıkılmış ve yerinde sadece duvar toprakları kalmıştır. Şekil-24’te Muhammed Mümin Hazret tarafından Altay’da inşa edilen

Sarı Mescit’in fotoğrafı görülmektedir. Şekil-25’te ise Ak Mescit adlı caminin yıkılmış kubbesi görülmektedir. Kubbede kaynaklara göre sakal-ı şerif saklanmıştır. Şekil-26’da Muhammed Mümin Hazret’in yüzüğü görülmektedir. Yüzüğü hac seferindeyken Mekke’de yaptırmıştır. Şekil-27’de Muhammed Mümin Hazret’in Mekke’de yaptırdığı mühürü görülmektedir. Şekil-28’de ve Şekil-29’da ise Muhammed Mümin Hazret’in Altay’daki mezar fotoğrafları görülmektedir.

Şekil.26 Muhammed Mümin Hazret’in Yüzüğü

Şekil.28 Muhammed Mümin Hazret’in mezarı