Sheng Shicai ve Guo Mindang Hükümeti Dönemi (1933-1944-1949)

Jin Shuren hükümetinin son döneminde bölgenin siyasî merkezi Urumçi’den başka şehirler ve bölgeler yerel istiklalcilerin eline geçmişti ve Jin Shuren’in az çok askeri olsa da kendi hâkimiyetini elinde bulundurmaya imkânı yoktu. Aksine yerel halkın zulüme karşı isyanı gittikçe büyümüştü. Hatta Kansu eyaletinden gelen Ma Zhongying’in Hoca Niyazla birlikte Guçung’a kadar hücum etmesi ve Urumçi’ye yaklaşması Jin Shuren hükümetini tehdit altında bırakmıştı.

Jin Shuren hükümeti tehdit altında kalırken Urumçi’deki Ruslar Jin Shuren’e karşı ayaklanmış ve hükümetin Urumçi’deki büyük binasına hücum etmişlerdir. Ruslar binayı hücum ederken Jin Shuren Urumçi’yi terk ederek Manas’a kaçmış ve Sovyetler Birliğine geçerek Nankin’e geçmiştir. Bu olaylar Urumçi’de olurken Jin Shuren’in Kumul’daki inkılâbı ortadan kaldırmak için gönderdiği komutan Sheng Shicai da Urumçi’ye geri dönmüştür. Urumçi’deki hükümet binasını hücum eden Ruslar daha sonra Jin Shuren’den kalan Urumçi hükümetini idare etmek için geçici bir heyet teşekkül etmişlerdir. Heyet tarafından seçilen hükümetin azaları olmuştur. Sheng Shicai’yin Kumul komutanlığından gelmesi ile geçici heyet ona “Sınır Müdafii Komutanı” unvanını vermiştir. Sheng Shicai çok geçmeden Urumçi’deki hükümetin yönetimini kendi eline almıştır (Seyitulı, 2015:169).

Sheng Shicai Urumçi’deki hükümetin başına geldiğinde sadece Urumçi’nin etrafı hükümetin altında kalmış ve diğer bütün bölgeler tamamıyla elden çıkmıştır. Urumçi’nin dört tarafı Sheng Shicai hükümetine karşı idi ve Sheng Shicai’yin da onlara karşı gücü zayıftı. Nankin’deki Guomindang hükümetinin etkisine girebilmeyi istiyorsa da onların destek sağlamasına şu durumda imkân yok idi ve Nankin’den kuvvet getirmenin de çaresi bulunmuyordu. Neticede Sheng Shicai Sovyetler Birliği gibi yabancı bir ülkeye yönelik, onların gücü vasıtasıyla düşmanlarını ortadan kaldırmak ve bölgedeki hâkimiyetini elinde tutmak gayeti içerisinde olmuştu. Ayrıca bütün yerli halkı ve inkılâpçıları kandırmak suretiyle onların itiraz ettikleri birkaç meseleyi çabuk çözmeye çalıştı ve “Bu bölgedeki her millete aynı haklar verilecektir. Bizden önceki zulüm hâkimiyeti artık yok edilecektir ve yerine halkın hükümeti kurulacaktır. Bundan sonra bu bölgede ezmeye ve ezilmeye de izin verilmeyecektir” gibi duygusal ve halkın dikkatini kendine çekici ifadeleri sarf etmiştir (Kul, 2009:85).

1933-1934 yılları arası Sheng Shicai Sovyetler Birliğinin desteği ile bölgede yeni hükümeti kurmuş ve bölgedeki Zhang Pingyuan, Ma Zhongying gibi düşmanlarını ortadan kaldırmıştır. Kumul’daki inkılâbın lideri olup daha sonra Kaşgarda kurulan geçici Doğu

Türkistan İslam Cumhuriyetinin cumhurbaşkanı olan Hoca Niyazı Urumçi’ye davet ederek ortak anlaşmalar yapmıştır. Hoca Niyaz ve Sheng Shicai hükümetinin Sovyetler’in devreye girmesiyle yaptığı ortak anlaşmadan sonra Kaşgar’daki geçici hükümet DTİC’ni ortadan kaldırılmış ve Hoca Niyaz yeni hükümetin başkan yardımcısı olarak kabul görülmüştür. Altaydaki Şerifhan Töre’ye Altay vilayetinin valiliği ve aynı zamanda Altay’ın askeri komutanlığı vazifesini vermiştir. Sheng Shicai bununla birlikte Altı Büyük Siyaseti ortaya koymuştur. Onlar:

Cihangire karşı durmak

Sovyet ittifakıyla dostane olmak

Her milletin hukuk alanında eşit olmasını sağlamak Bölgenin güvenliğini korumak

İttifak halinde olmak Bölgeyi imar etmek

Bölgede yeni hükümet kurulduktan sonra barışın hüküm sürdüğü bir kısa dönemde eğitim ve kültürün canlanma devri başlamıştır. Bölgedeki yerel inkılâpçılar bunca seneden beri inkılâp müddetince halkın bilgisi olmadığını, gözü açık aydınların az sayıda olmasından çok zor durumlarda düştüklerini fark etmiş ve idare ve emir işlerini düzenleyemedikleri, usul ve siyaset gibi gerekli işleri yapmadıkları için çok zorluk çektiklerini anlamıştır. Bu işlerin hepsinin maarifsizlikten ileri geldiğini düşünen az aydınlar ilk olarak bu bölgeye maarifin olmasına ve güçlendirilmesine kanaat getirmişlerdir. Bölgede barış temin edildikten sonra her yerde okullar açmak ve çocukları okutmak hareketine başlamışlardır (Kul, 2009:86)

Sheng Shicai hükümeti 1937’den itibaren her milletin bilgili aydınlarını, liderlerini hapse attırıp adam tutuklama hareketini icra etmeye başlamıştır. Bahane için halk vekiller kurultayı namıyla toplantılar düzenleyip, her şehrin ileri gelenlerini Urumçi’ye davet etmişlerdir. Urumçi’ye halk vekilleri kurultayı toplantısına gelen her bölgenin vekilleri gelir gelmez tutuklanıp hepse atılmışlardır. Halk vekilleri kurultayı toplantısının ardından “silah toplamayı” ortaya çıkarmış ve Urumçi’ye gelen bütün vekillerden halkın elinde mevcut silahı kısa sürede bulunduğu yerdeki hükümete teslim etmelerine zorlamışlardır. Bu gelişmelerden sonra başta Altay bölgesi olmak üzere Sheng Shicai hükümetine karşı halk ayaklanmalar ardı ardına ortaya çıkmıştır. İlk isyan Altay bölgesinin Köktokay ilçesinde Irıskan ve Esimkan liderliğinde başlamışlardır. İsyan sonrası hızlı büyümüş ve Altay inkılâbının tarih sahnesine

çıkmasına neden olmuştur. Altay inkılâbı daha sonra Osman Batur liderliğinde 1944’e kadar hiç durmadan devam etmişlerdir.

Bölgedeki siyasî karışıklardan sonra Sheng Shicai 1944’de istifa ederek Nankin’e gitmek zorunda kalmıştır. Sheng Shicai’yin istifasından sonra Guo Mindang hükümeti Sincan eyaletini eline almak amacıyla Eylül ayında Wu Zhongxin’i Urumçi’ye göndermiştir. Wu Zhongxin geldikten sonra bölgesel hükümetin başkanı olarak siyasî görevine başlamış ve halkın güvenliğini kazanabilmek maksadıyla hapisteki tutuklu insanları derhal çıkarmışlardır. Ama Sheng Shicai’yin istifa etmesi ile Wu Zhongxin’in bölgeye gelmesi döneminde Altay dâhil İli ve Tarbagatay bölgeleri inkılâpçıları Millî Hükümeti kurmuşlardır. 1943-1944 yılları Altay Kazakları Çinggil’de Ak Üy (beyaz saray) geçici hükümetini kurmuştur. Osman Batur ve Suluvbay Batur dâhil on iki üyesi önemli görevleri almışlardır. 1944’de İli bölgesindeki Akbar ve Seyit başta olmak üzere ilk ayaklanmaları başlamış ve kısa süre içinde Gulca şehrini almışlardır. İnkılâpçılar Gulca’yı aldıktan sonra geçici hükümet kurmuşlardır.

Wu Zhongxin’in bu bölgedeki hükümeti sadece on sekiz ayı sürebilmiştir. 1946’da onun yerine Zhang Zhezhong diye birisi gelmiştir. Zhang Zhezhong Guo Mindang tarafından Sincan bölgesel hükümetine geldiği zaman bölgenin siyasî durumu en zor hale gelmişti. İli tarafında Doğu Türkistan Geçici Hükümeti kurulup, millî askerler ardı ardına İli, Tarbagatay ve Altay’ın bütün ilçelerini Çinlilerin hükümetinden temizliyordu. Altay’daki Ak Üy geçici hükümeti Gulca’daki hükümet ile işbirliği yaparak Urumçi’ye yakın Manas nehirine kadar gelmişlerdi. Kısa süre içinde Altay, Tarbagatay ve İli’de bağımsız Doğu Türkistan Hükümeti kurulmuştu ve üç vilayette onların hükmü geçiyordı. Zhang Zhezhong’ın hükümeti Urumçi, Kumul, Kaşgar, Aksu gibi yedi vilayeti barındırıyordu. Guo Mindang hükümeti bu bölgede bağımsız Doğu Türkistan hükümetinin olmasını hiç istemedi ve Zhang Zhezhong’ın vasıtasıyla İli’deki geçici hükümet ile ortak anlaşmalar yapmaya çalıştılar. Aynı zamanda ilk başta İli’de kurulan geçici hükümeti destekleyen Sovyetler Birliği 1945’teki “Yalta Anlaşmasından” sonra vazgeçmeye başlamıştır. Sovyetler Birliği’nin İli’deki geçici hükümetten vazgeçmesi ve Guo Mindang hükümeti ile “Sincan” üzerinde gizli anlaşmalar yapması sonucunda İli’de kurulan Doğu Türkistan Hükümetini Nankin ile barış anlaşmasını yapmasına zorlamışlardır (Seyitulı, 2015:269).

1946’da İli’deki Doğu Türkistan Geçici Hükümeti ortadan kaldırılmış ve yerine Üç Vilayet Hükümeti gelmiştir. Üç Vilayet Hükümeti Urumçi’deki Zhang Zhezhong hükümeti ile ortak barış imzasını atmışlardır. İmzadan sonra Üç Vilaet Hükümeti ile Zhang Zhezhong’a bağlı yedi vilayet tarafı bölgeyi ortak yönetmek amacıyla koalisyon hükümeti kurmuşlar. 1946’da Urumçi’de kurulan koalisyon hükümette her iki tarafın da adamları büyük görevler

almışlardır. Alihan Töre, Osman Batur ve İsa Yusuf Alptekin gibi kişiler eyalet hükümetinin üyeleri olmuşlardır. Urumçi’de kurulan koalisyon hükümette görev alan diğer kişiler:

Ülke Reisi (bölgenin reisi) ve yardımcıları Zhang Zhezhong (guomindang tarafından) Ahmetjan Kasmî (üç vilayet tarafından) Burhan Şahidi (yedi vilayet tarafından) Ülke Sekreteri ve yardımcıları

Liu Mengchun (guomindang tarafından) Abdikerim Abbasov (üç vilayet tarafından) Selis Amre (yedi vilayet tarafından)

Halk İşleri Bakanlığı başkanı ve yardımcıları Wang Zengshan (guomindang tarafından) Rahmjan Sabırbayev (üç vilayet tarafından) Maliye Bakanlığı başkanı ve yardımcıları Luyuiwen (guomindang tarafından) Ma Tingxiang (yedi vilayet tarafından) Eğitim Bakanlığı başkanı ve yardımcıları Seyfuddin Ezezi (üç vilayet tarafından) Cai Zongxian (yedi vilayet tarafından) İmar Bakanlığı başkanı ve yardımcıları

Muhammed Emn Buğra (yedi vilayet tarafından) Gu Qianji (guomindang tarafından)

Sağılık Bakanlığı başkanı ve yardımcıları Dalelhan Sügirbayev (üç vilayet tarafından) Qui Wu (guomindang tarafından)

Savunma Bakanlığı başkanı ve yardımcıları İskakbek Mononov (üç vilayet tarafından)

1946’da kurulan eyalet hükümeti çok sürmemiştir. Gulca ile Urumçi arasındaki bazı tartışmaların ortaya çıkması nedeniyle koalisyon hükümet dağılmıştır. Koalisyon hükümette yer alan kişiler çok zaman geçmeden görevlerini yerine getirmeden istifa etmişlerdir.