Bölgedeki Kazak Ceditçiliğ

Doğu Türkistan’ın kuzey bölgesinde yaşayan Kazaklar arasında ceditçilik hareketinin ortaya çıkmasına birkaç önemli sebepler vardır. Birinci sebep, bu bölgedeki Kazaklar çarlık Rusya altındaki Kazaklarla ve Rusya tarafından bölgeye sığınmaya gelen Nogay ve Tatarlarla irtibatının sağlam olmasıdır. Çünkü bölgede İslam dini güneye göre daha yaygın olmadığı için Tatarlar ve Nogaylar yerel Kazaklar tarafından teklifte bulunmuşlardır ve bölgede İslami tekrar canlandırmak amacıyla önemli görevler almışlardır. Buraya dini görevini yapmaya gelen Tatar ve Nogaylar batı Türkistan’daki dinî gelişmeleri de bölgeye yavaş yavaş uygulamaya başlamışlardır. İkinci sebep, yerel Kazak aydınları Batı Türkistan’daki kültürel gelişmeleri sıkı takip ederek, bu bölgenin de karanlıkta kalmasını istememişler ve Batı Türkistan’daki eğitsel, küresel gelişmelere katılmayı tercih etmişlerdir.

1917’de Semey eyaletinde Alaş Orda hükümeti kurulduktan sonra bu bölgedeki siyasi olayları ciddi takip eden Doğu Türkistanlı Kazaklar, Alaş Orda Hükümetinin yanında bulunmak için ve yeni hükümete destek vermek için kutlama ve tanıma mektubun göndermişlerdir. Şekil-31’de “Tilevlestik” adıyla Alaş Orda hükümetine gönderilen Doğu Türkistanlı Kazaklarının mektubu görülmektedir. Aynı dönemde Çöçek’teki Kazaklar da Alaş Orda hükümetine katılmak için bir mektup göndermiş ve hükümete yardım etmiştir. Şekil- 32’de Çöçek Kazakları tarafından Alaş Orda hükümetine gönderilen mektup görülmektedir. Üçüncü sebep ise, bölgeye gelen Tatarların eğitim usulündeki etkisidir.

Batı Türkistan’ın Semey şehrinde 1918’de “Sarı Arka” gazetesinde yer alan Doğu Türkistan’daki Kazakların Alaş Hükümetine yazdığı tanıma ve kutlama mektubunda:

Tilevlestik

Kıtay jurtına karagan Alaş urandı Abak Kereyinen

Gazetten körüvümüz boyınşa Rusyağa karağan Kazak-Kırgız birigip, öz adlına jurt bolıp Alaş ordasın tigip, Alaş tuvun köterdi degendi estip, patşamız baksa bolsa da uranımız Alaş, nâsilimiz Kazak bolgandıktan Alaş balasınıŋ bası kosılıp, jurt katarına kirivine tilektestigimizdi bildiremiz. Oylagan oy ornına şıgıp, iske sât bersin.

Ult kazınasına jârdem berüvşi Kıtay Kazaktarı: Beysi Guŋ Mami Jurtbayev

Türkistan Osmanov Ambı Akbay Jake balası

Ükirday Hanafiya Mami balası Baymolla Garikinov

Kaken Türkistan balası Zıya Mami balası Mankey Mami balası Mualim Seyitgazı Nurtayev Sali Ahun Seyidjaliyev

Ükirday Mirzake Koykabay balası Ükirday Bolan Ali balası

Şerifhan Jenishan balası Zengi Majgala Satılgan balası Zengi Ümitbay balası

Toktar Kırıkbay balası Zengi Koŋkıç Bolakinov Kamil Dayrakin

Mualim Ükönov Kenebay Ashakov Abu Kayum Birikbayev Abulkan Baygonosov

Şekil.31 Doğu Türkistan Kazaklarının Alaş Orda Hükümetine gönderdiği mektup, Sar Arka gazetesi (1918)

Gazeteden gördüğümüz gibi adı listede geçen Mami Beysi ailesi, Seyitgazi Nurtayev ve Şerifhan Jenishan gibi şahıslar bu bölgedeki eğitim alanlarında usul-i cedidi yaygın şekilde uygulamaya çalışan en uyanık önderlerden birleri idi. Buradaki Seyitgazi Nurtayev Akmola eyaletinde dünyaya gelmiş ve eğitimini Troisk’deki Rasûliye medresesinde almıştır. Rasuliye medresesinden mezun olduktan sonra Akmola eyaletinde ve Semey eyaletindeki Abay Kunanbay’ın bulunduğu bölgede eğitim vermiştir. Çarlık Rusya dönemindeki siyasi rahatsızlıktan dolayı Doğu Türkistan bölgesine geçiş yapmış ve Altay’a yerleşmiştir. Seyitgazi Altay’da iken Mami Beysinin bulunduğu bölgedeki Abakıya Medresesine gelmiş ve medresede büyük görev almıştır. 1905’de Altay bölgesinde Seytigazi Nurtayev görev yapan Abakıya Medresesi usul-i cedit okuluna çevrilmiştir. Seyitgazi Bey buraya Kazakistan’daki ceditçi önderlerin kitap ve okul malzemelerini getirmiş ve Abakıya Medresesini modern okul şekline çevirmek için mimarlar getirip tekrar inşa etmiştir. 1905’te Seyitgazi Nurtayev’in vasıtasıyla medrese tamamıyla 7 odalı ve alt-üstü ağaçtan yapılan modern okul haline gelmiş ve bütün ders programları Kazakistan bölgesindeki usul-i ceditçe uygulanmıştır (Manjibayev, 2009:164). Seyitgazi Bey bulunduğu medresede uzun yıldır öğretmenlik yapmıştır ve bölgedeki çocukların iyi eğitim almasını sağlamıştır. 1933’de Seyitgazi Bey Urumçi’ye Kazak-Kırgız Kültür Eğitim Derneğine görev yapmak için gitmiştir ve Dernek sayesinde bütün Doğu Türkistan’daki okulları modern okul şekline çevirmiştir.

Bölge için önemli Ceditçi önderlerin biri Mami Beysi ve ailesidir. Mami Beysi Altay’da doğmuştur ve eğitimini ilk Abduhalık Damolla adlı Tatar hocadan almıştır. Mami’nin babası Jurtbay Bey 1883’de Batı Türkistan’daki Abduhalık Damolla’yı Altay’a davet ederek medrese açmış ve oğulları Masalima (Eşen Kajı), Mamiliye (Mami Beysi), Nurtaza, Mustafa ve Abılkasım’ın dinî ders almasını sağlamıştır. 1904’te Mami Beysi babasından miras olarak kalan medreseyi “Abakıya” olarak adlandırmış ve medrese’ye Seyitgazi Nurtayev, Nureddin, Badireddin, Adenbek ve Osmanlıdan gelen Şekir adlı hocayı öğretmen olarak istihdam ettirmiştir. Abakıya Mami Beysi’nin kararı ile 1904’te Doğu Türkistan bölgesindeki ilk usul-i cedit mektebi olmuştur (Mamiyev, 2011:37). Mami Beysi 1920’de vefat ettikten sonra Altay’daki ceditçilik hareketinin başına Mami Beysi’nin oğulları geçmiştir. Mami Beysi’nin oğulları: Kanafiya, Bukat, Zıya, Menkey, Şemer, Şamsiler. Menkey Mamioğlu 1914’te İstanbul’a eğitim almaya gönderilecekken 1. Dünya Savaşından dolayı Osmanlı’dan eğitim alma fırsatını kaçırmıştır (Mamiyev, 2011:103). Mami Beysi’nin oğulları Mami vefat ettikten sonra usul-i cedit okulunu Altay’da devam ettirmiş ve Abakıya Mektebinin bölgelerdeki şubelerini açmıştır.

Metinin Latin harflerine aktarması:

Baskarmaga Hat

“Kazak” gazetiniŋ 247-inşi nömirinde boskın Kazak-Kırgızdar halın Ötejan açırlık jazganın körip Şeveşek müsülmandarı arasından tömende atarı jazılgan adamdardan 2200 som akşa jıynap “Kazak” baskarmasınıŋ 13-şi yanvarda jiberip edim. Kolıma 67-şi nömirli 13-şi yanvarda Şeveşek poştahanasınan algan küytansıyam bar. Soŋgı kezde bildik Orınbordı 18-şi yanvarda bölşevik algannan keyin “Kazak” gazetiniŋşıgaruvşısı Ahmet ham Mırjakıp Orınbordan şıgıp ketipti. Sondıktan jogardagı akşa olardıŋ olına tapsırılmagan körinedi. Söytse de, “Kazak”tı olardan keyin baskarıp kalgandar akşanı algan şıgar ham tiyisti ornına jibergen şıgar dep oylaymın. Birak bul günge şeyin gazet jüzünde eşbir habar bolmadı. “Sarı Arka” baskarmasınan ötinemin, osı hatımdı bassaŋız eken, mına kayırlı iske akşa berüvşilerdiŋ aldında esep bergenim bolsın ham baskalarga da ülgi bolsın. Jogardagı akşanı algan-almagandıgın ham tiyisti ornına tapsırgan tapsırmaganın “Kazak”tı osı küni baskarıp turgan azamattar gazet jüzinde javap kaytarsa eken.

Doğu Türkistan Kazakları için yine bir önemli eğitimci şahıs daha vardır. Adı bugüne kadar pek meşhur olmamış ve hakkında tarihi kaynaklar da bilgi bulunmuyordu. Bu tez çalışması ile bu şahısın adını vermiş olacağım. Abdikadir Ependi olarak bilinen şahsın gerçek ismi Abdikadir Kasımoğludur. Abdikadir 1887’de İli vilayetinde doğmuştur ve ilk eğitimini Tugluk Temir mezarının yanında medrese açan Hoca Emir İmam’dan almıştır. 1908’de Gulca’daki Musabayev ile birlikte Osmanlı Devletinde İstanbul’da eğitim almaya gitmiştir. Abdikadir İstanbulda 7 sene eğitim almıştır ve Osmanlıca, Fransızca, Farsça ve Arapça öğrenmiştir. Sadi Molla’nın dediğine göre Abdikadir İstanbul’da iken hocaları ona Fransa’daki Müslüman Pedagoji Okulunda sınava girmeyi tavsiye etmiş ve Abdikadir’in okul seviyesine (hocaları) hayran olmuştur. Abdikadir Osmanlıdayken Yunanistan bölgesini ve İngiltere’yi gezmiş ve o bölgelerdeki gelişmelerden etkilenmiştir (Manjibayev, 2009:300).

1915’te Abdikadir Bey anavatanı İli’ye dönmüş ve 2 odalı okul açıp ilk kez usul-i ceditçe dersler vermeye başlamıştır. 1917’de üç ay hapse girmiş ve bütün usul-i cedit mektepleri kapatılmıştır. 1918’de bölgenin Lastay kasabasında tekrar medrese açmıştır ve 1921’da yerel halkın desteği ile kıl çadır medresesini üç odalı medrese şekline dönüştürmüştür.

1918’de üç odalı medrese altı odalı modern okula çevrildi ve İli vilayetinin çeşitli bölgelerinden öğrenciler gelip eğitim aldılar. 1930’da Abdikadir Bey okulda Latince ders vermiştir. Abdikadir Beyin sayesinde Lastay okulundan 150’den fazla öğrenci usul-i ceditçe eğitim almıştır ve Lastay bölgenin en önemli modern haline gelmiştir (Manjibayev, 2009:301).

20. yüzyıldan itibaren Doğu Türkistan Bölgesindeki Kazaklar arasında usul-i cedit okulu hızlı şekilde yayılmış ve bulunduğu yerlerdeki halk itiraz etmeden kabul görmüştür. Usul-i cedit yöntemi bölgenin eğitim hayatında yeni sayfa açmıştır ve halkın dünya bakış açısını değiştirmesine katkıda bulmuştur.