Rıza Şah Döneminde dağılan ordu, Muhammed Rıza Şah ile birlikte İngilizlerin yönlendirmesi ile Amerikalılar tarafından yeniden yapılandırılıp kontrol altına alındı. Zira İngilizler, İran’daki yabancı karşıtı tepkilerden kaçınmak için İran silahlı kuvvetlerinin yeniden yapılandırılmasını üçüncü bir gücün üstlenmesini istiyorlardı.664Ancak Siyasi ve idari bakımdan devlet teşkilatı zayıfladı. Ordunun
disiplini ve düzeni bozuldu. Yetkileri kısıtlanmış ve gözden düşmüştü. Bazı eyalet yöneticileri başkaldırıp, yeniden küçük beylikler dönemini başlatma niyetindeydiler.
Savaş bittiğinde, 1943 Tahran konferansı’da olduğu gibi ABD-İngiltere-Sovyet Rusya İran’a savaştaki katkılarından dolayı ekonomik yardım yapılmasını kararlaştırmışlardı. Üçlü paktın maddelerinden biri de İngiliz ve Sovyet birliklerinin İran’dan çekilmesiydi. Ancak özellikle Sovyet Rusya ve bir ölçüde de İngilizler çekilmekte isteksiz davranarak, İran’daki geleneksel nüfuz alanlarını koruma niyetindeydiler. Her iki devlet, ABD’nin İran’da artan nüfuzundan da rahatsızdılar.
Sovyetlerin, Avrupa da Almanlara üstünlük sağlayarak güçlenmesi ve gittikçe yayılma eğilimi göstermesi, Tahran Konferansı ile sağlanan barış ortamını gölgeler gibiydi. SSCB İran enerji kaynaklarına yönelmişti. İngilizlerin 1943 yılında İran’ın güneyinde 10 milyon tondan fazla petrol çıkarmaları Sovyetlerin iştahını kabartmıştı. Tahran’daki Sovyet sefiri Smirnov, 1943 Haziran’ında, Azerbaycan Sovyet lideri Mir Cafer Bağırov’a müracaat ederek İran’ın kuzeyindeki petrol rezervinin tespiti için bir kaç petrol mühendisi ve jeolog gönderilmesini talep etmişti. Bunun üzerine askeri mühendis kisvesi ile gönderilen uzmanlar, Güney Azerbaycan, Gilan, Mazenderan, Astarabad ve Kuzey Horasan’daki petrol ve gaz rezervlerinin de İngilizlerin güneyde sahip oldukları kadar yeterli düzeyde olduğunu görmüşler ve üstlerine rapor etmişlerdi. Bu arada Tahran 1943 ortalarından itibaren ABD’lilerin yardımıyla Güney
663Natalia İguora, a.g.e, s. 127.
664Jean-Pierre Dygar, Bernard Hourcade, Yann Richard, İran Der Kern-i BistomBerresi-i Ovza-i Siyasi, İctimai, İktisadi Ferhegi-i İran Der Yeksed Sal Ahir, (Tercüme: Abdurrıza Huşeng Mehdevi), Neşr-i
Azerbaycan’daki askeri tedbirlerini güçlendirmekte665 Güney Azerbaycan’da güçlenen
Sovyetler de Batı ile bir mücadele içine girmekteydi.666
Sovyet Rusya, Sovyet Azerbaycanı Komünist Parti Sekreteri, Bağırov’dan İran’ın kuzeyindeki Kominist faaliyetleri teşvik edip güçlendirmesini istiyordu. Stalin gerekirse burada bir dost hükümet kurup petrol çıkarlarına yaklaşmak niyetiyle, Tudeh ve Azerbaycan solcularının örgütlenmesini tavsiye ediyordu. İngiltere ve Sovyet Rusya’nın bu tavırları endişelenen Tahran’ı giderek daha fazla ABD’ye yaklaşmaktaydı.667
1945 yılının başlarında İran Başbakanı Beyat, petrol meselesine ilişkin olarak Rusları sakinleştirmek için Sovyetler Birliği’nin Tahran Büyükelçisine, hükümetinin petrol çıkarma ile meşgul olacak ve İranlı uzman ve teknisyenlerin çalışacağı bir İran şirketi kurmak niyetinde olduğunu, İranlı uzmanların yetersizliği durumunda ise tarafsız ülkelerden yardım talep edileceğini ifade etti. İran açısından bu tür bir olanak sağlanamadığı takdirde ise İran’ın Sovyetler Birliği’nden petrol uzmanlarını İran’a davet edeceğini de ekledi. Sovyet elçisi Beyat’ın önerisini Sovyetler Birliği yönetimine bildireceğini söylemekle yetindi.
Petrol konusu Meclisle paylaşılmak zorundaydı. Ama Beyat, konunun Mecliste tartışılmasının Sovyetlarle uzlaşı planlarını olumsuz etkileyeceği düşüncesiyle konuyu meclise taşımaktan kaçınmıştı.
Beyat’ın petrol hakkındaki bu girişimine şüpheyle yaklaşan bazı Milli Şura Meclisi vekilleri, Beyat’ın başbakanlık makamını elde etmek için Sovyetler Birliği’ne iki önemli vaatte bulunduğuna inanıyorlardı. Beyat, Meclisi Aralık 1944 Kanununu yeniden gözden geçirme zorunda bırakacaktı. Amerikalı Uzman Doktor Millspaugh’un yetkilerini alacağı da düşünülüyordu. Sovyetler Birliği’ne petrol imtiyazı verilmesine karşı olan bazı vekiller ise Beyat’ın başbakanlıktan alınmasını istiyorlardı. Millspaugh’un yetkilerinin alınmasını, hatta görevden alınmasını isteyen bu gurup, diğer bazı vekillerle birlikte Beyat’ın görevden alınması için çalışmalarına başladı. Bazı vekiller ve Tudeh Partisi Beyat’ı savunmaya ve korumaya çalıştılar. Beyat ise İran ve Sovyetler Birliği ilişkilerinde uzlaşı ve anlayış oluşturmak için Tudeh Partisi’nin
665Yalçın Sarıkaya, Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik, Ötüken Yay. İstanbul 2008, s.
115-116.
666 Cemil Hasanlı, a.g.e., s. 296-299. 667Yalçın Sarıkaya, a.g.e., s. 116.
milletvekillerine ve partiye karşı daha ılımlı bir yaklaşım benimsemişti.668 Bu durum,
Tudeh Partisi’nin daha fazla güçlenmesini ve özellikle İran’ın güneyinde nüfuzunu artırmasın sağlarken,669 Beyat, kendisini destekleyen meclisin muhafazakâr unsurlarının
desteğini yitirdi. Beyat, aslında küçük ve önemsiz ayrıcalıklarla Sovyetler Birliği’ni memnun etmeye çalışıyordu ama muhafazakârların muhalefeti nedeniyle konumunu yitirdi ve Kasım 1944’te işbaşına gelen kabinesi dört ay sonra Nisan 1945’te düştü.670
Yerine Hekimi Başbakan olarak seçildi. Hekimi hükümeti de 20 gün sonra düştü ve yerini Sadr Hükümetine bıraktı. Baştan itibaren meclis ile işbirliğini imkânsız gören Sadr, Milli Şura Meclisi’nden güvenoyu talebinde bulunmadı ve hükümetinin kurulmasından üç ay sonra Azerbaycan’daki ayrılıkçı hareketlerin etkisiyle birlik gösteren meclisten güvenoyu almayı başardı. Ama bir ay sonra istifa etmeye mecbur kaldı. Sadr Hükümetinin uygulamalarından biri Tudeh Partisi’nin çıkardığı karışıklığı önlemek oldu. Sadr, Tudeh Partisi ve Sovyetler Birliği devleti ile herhangi bir uzlaşı yolunun olmadığına inanıyordu. Bu dönemde polis, Tudeh Partisi’nin Tahran’daki merkezini bastı ve Partiye ait gazetelerin yayınını durdurdu. Hükümet, Tudeh Partisi’nin diğer illerdeki şubelerini kapattı ve gösterileri de yasakladı. Ağustos ayında Milli Şura Meclisi tekrar Hekimi’ye yöneldi ve Hekimi kabinesini kurdu.671 Kaçar
Hanedanlığının özel doktorluğunu yapan Hâkimü’l-Mülk (İbrahim Hekimi), Sovyet isthbarat çalışmalarına göre İngiliz yanlısı olup, merkezi Londra’da bulunanan gizli Fraksiyon Partisi üyesiydi.672
İran hükümet bunalımıyla çalkalanırken Sovyet unsurları İran Azerbaycanı’nda ayrılıkçı hareketleri başlatan tedbirler alıyorlardı.