Almanya’nın Rus harekâtı ile Baltık Cumhuriyeti, Beyaz Rusya, Ukrayna’nın büyük bir kısmı, ekonomik bakımdan önemli birçok bölge, Nazi çizmeleri altındaydı. Kırım işgal edilmiş, Leningrat ve Sivastopol kuşatılmıştı. Alman ordularının morali ve gücü yerindeydi. Rusların, Alman Ordularını durdurmaları ve kovmaları için büyük bir enerji sarfetmeleri gerekiyordu. Bu nedenle Ruslar, doğuda savaş endüstrisi planlamasına önem verirken, iç kısımlarda büyük yığınaklar yapmaya çalışıyorlardı.233Almanya’nın Sovyet Rusya’ya saldırısı bu ülkenin, Almanya’nın
düşmanlarının yanında yer almasına neden oldu. Önce İngiltere Başbakanı Churchill 23 Haziran 1941 yılında İngiltere’nın tüm teçhizat ve olanaklarıyla Sovyetlere yardım edeceğini ilan etti.Ardından Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Roosevelt, Mihver Ülkeler ile savaşta Sovyetler Birliği’ne yardımın Amerika Birleşik Devletleri’nin
230 A. A. Gromiko, İ. N. Zemskov, V. A. Zorin, Uluslar arası İlişkiler Tarihi Diplomasi Tarihi, C. 5.
(Çev. Ali Rıza Dırık), Evrensel Yay. İstanbul 2013, s.
231 Afif Tuğrul,a.g.e., s. 110.
232 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 461-462.
233 S.M. Shtemenko, İkinci Dünya Savaşında Rus Harekâtı 1941-1945, (Çev. Güven Korulsan-Yaşar
savunmasında hayati bir öneme sahip olduğunu vurgulamanın yanı sıra, Sovyetler Birliği’ni Kiralama ve Ödünç Verme programı kapsamına aldı. İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri büyük elçileri ülkelerinin mesajlarını Moskova’da Sovyet Rusya lideri Stalin’e ilettiler. 29 Eylül-1Ekim 1941 tarihlerinde, Sovyetler Birliği ile işbirliği yolları ve araçlarını bulmak amacıyla İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği arasında Moskova’da üçlü konferans gerçekleşti. Moskova üçlü danışma zirvesinin dikkati ve daha sonra İngiltere, Amerika ve Sovyetler Birliği liderlerinin ilgisi İran’a yöneldi.234 Bu durum İngiltere ve Sovyet temsilcilerinin, İran Dışişleri Bakanlığı ve İran Şah’ı Rıza Şah ile bir dizi müzakere ve siyasi görüşmelerin başlangıcı oldu.
1939-1941 yılları arasında tarafsızlığını koruyan İran hem Müttefik hem de Mihver ülkelerle siyasi ilişkilerini devam ettirmişken 22 Haziran 1941’de Almanya’nın Sovyetler Birliğine saldırmasıyla durum değişti.235 Zira savaş İran sınırlarına
yaklaşıyordu. Her ne kadar Almanya’nın Sovyet saldırısı bazı İranlı siyasetçi, aydın ve toplumun kimi sınıfları arasında sevinçle karşılanmış olsa da aynı zamanda Sovyetler Birliği ve İngiltere’nin işbirliği yapmasının başlangıcı olmuştur. Bu ittifak, İran Hükümetinin Sovyetler Birliği ile sıcak ilişkiler kurmaya çalışmasına neden olmuştur. Ayrıca Rıza Şah tarafından, Rusya’ya ve İran’daki Rus Diplomatlarına daha iyi davranılması konusunda, talimatlar verilmiştir.
Almanya’nın Sovyet Rusya’ya saldırısı Müttefik devletler, özellikle İngiltere için özel meseleler oluşturdu ki, bu konuların başında Müttefik devletlerin yardımlarının Sovyetler Birliği’ne güvenli ulaşım yollarından gönderilmesi meselesi vardı. İran’ın petrol kaynaklarının korunması, petrol alanlarının Almanlar tarafından ele geçirilmesinin önlenmesi ve nihayet Hindistan’ın korunması konularını da saymak gerekir.
Müttefiklerin Sovyetler Birliği’ne yardımları Almanya karşısında savunma amaçlıydı. İhtiyaç duyulan askeri yardımların Sovyetler Birliği’ne ulaştırılması için tabiî ki farklı stratejik yollar vardı.
1- Arhangelsk yolu: Arhangelsk, Rusya'nın Avrupa'ya yakın kuzeybatısında kalan bölge ve bölgede bulunan bir şehrin adıdır.
2- Murmansk yolu: Rusya'nın kuzeybatısındadır.
234 Ali Asğer Şemim, a.g.e., s. 18-19. 235Ali Rıza Emini, a.g.e., s. 284.
3- Vladovostok yolu: Çin Halk Cumhuriyeti ve Kuzey Kore sınırları yakınlarında yer almaktadır.
4- Hindistan ve Afganistan yolu.
5- Karadeniz üzerinden (İstanbul ve Çanakkale Boğazlarını kullanarak) geçen yol.
6- İran yolu.
Fakat Müttefiklerin kısa ve güvenli bir yola ihtiyaçları vardı.236 Sovyetlerle
işbirliği, ekonomik, sanayi ve askeri alt yapının güçlendirilmesi için silah, mühimmat, temel ve ham maddeler, gıda maddeleri ve diğer zaruri maddelerin bu ülkeye ulaştırılması, deniz yollarını Sovyet sınırlarına bağlayan bir iletişim yolu ve nakliye araçları gerektiriyordu.237
Bu altı güzergâhın ilk beşi, yük ve tahliye araçlarının bulunmaması, donma, savaş cephesinden uzaklık veya Sovyetler Birliği topraklarına ulaşım yollarının bulunmaması nedeniyle kullanılabilir değildiler. Ayrıca büyük miktarlardaki askeri malzemelerin nakliyesi konusunda acil ihtiyaçları karşılayamazlardı. Ama İran ilk seçenekti, zira mevcut güzergâhlar arasında İran dört mevsim boyunca kullanılabilecek tek yoldu ve öte yandan Almanya’nın hava saldırısına karşı korunaklıydı.238Ayrıca
Alman denizaltılarının saldırısına maruz kalmayacak konumdaydı. Bunun yanında İran demiryolu gerekli savaş mühimmatını ve araçlarını kolaylıkla Sovyetler Birliği sınırlarına taşımaya yeterliydi. İran üzerinden Sovyetler Birliği ile önemli bir iletişim hattına sahip olmak büyük yarar sağlayacak ve işleri kolaylaştıracaktı. İran’ın yeni bitmiş demiryolu Sovyetlere yardım ulaştırmak için en çabuk ve kısa mevcut yol olarak kullanılabilirdi.
İngiltere için söz konusu olan başlıca meselelerden biri de Hindistan’ın savunulmasıydı ve savaş İran sınırlarına yaklaştıkça ve Almanya’nın İran ve Hindistan’a saldırı ihtimali söz konusu olduğunda Hindistan’ın korunması için askeri önlemlerin alınması gerekiyordu. Hindistan Devleti kendisine yönelen tehlike konusunda büyük bir kaygıyla İngiltere’yi şöyle uyarıyordu;
“Almanya’nın İran ve Afganistan’a olası saldırısı bir bütün olarak değerlendirilmelidir. İran siyasi ve askeri açıdan Hindistan’ın savunması için özel bir
236İrec Zovki, a.g.e., s. 29.
237 Ali Asğer Şemim, a.g.e., s. 19. 238Ali Rıza Emini, a.g.e., s. 284-285.
öneme sahiptir. Zira bu ülke sahip olduğu büyük petrol kaynakları nedeniyle özel anahtar konuma sahiptir ve düşman operasyonları için önemli ve uygun stratejik konum oluşturabilir.239
Temmuz 1941 ortalarında İngiltere Dışişleri Bakanlığı ve Askeri istihbaratı, Sovyet direnişinin 4 ila 6 hafta içinde kırılacağına ve muhtemelen Almanların Ağustos sonunda Kafkasya’ya ulaşacaklarına inanıyorlardı. Sovyetlerin düşmesi ve Alman ordularının Kafkas yönünde ilerlemeleri Müttefiklerin savaş hedefleri üzerinde vahim etkiler gösterebilirdi. Bu tür gelişmelerin meydana gelmesi durumunda Almanlar Sovyet petrol kaynaklarını elde etmekle kaymayıp, aynı zamanda İran ve Irak yolunu da açmış ve Hindistan yolunu tehdit edeceklerdi. Bu gibi bir durumda İran’ın işgali de hem petrol alanlarının güvenliğini sağlamanın hem de Alman ordusunun Doğu’ya doğru ilerlemesinin önünde bir engel oluşturuyordu.
Hal böyleyken İran tedarik yolu Müttefiklerin saldırısının önemli gerekçelerinden biriydi. Sovyet ordusunun Müttefiklerin yardımları olmaksızın savaş teçhizatı açısından Alman ordusunun ilerleyişini durduramayacağı kesindi. Bu yüzden İran üzerinden yardımların gönderilmesi Müttefiklerin stratejisinin temel maddelerinden biriydi. Transit İran yolu, Basra Körfezi’nde Bender-i Şahpur’dan Hazar Denizi’nde Bender-i Şah’a kadar uzanan demiryolu ile birlikte, Churchill’in deyimiyle Müttefiklerin Sovyetler Birliği’ne yardımları için “en kısa ve güvenli yolu” teşkil ediyordu. İngilizlere göre İran demiryolundan faydalanabilmenin tek uygun yolunun bu tesislerin Müttefiklerin kontrolüne geçmesi ve Müttefiklerin Mihver unsurlarla mücadele için bir karşı casusluk şebekesiyle birlikte, demiryolu korumasını üstlendikleri takdirde mümkündü.240
Bu işgali gerekli gören Sovyet ordularının, bağımsız merkezi Asya 53. ordusu, 47. ve 44. orduları İran’a gönderildi. 1921 yılında Sovyet Rusya ile İran arasında imzalanan anlaşma gereğince bu ordular 1941 Ağustosunda oraya sevk edilmişlerdi. Anlaşma, taraflardan biri herhangi bir tehlike ile karşılaşacak olursa diğerinin ona yardım etmesini öngörüyordu. Hitlerin İran’a saldırması söz konusuydu. Çünkü oradan kolaylıkla Sovyet Transkafkasya’sına geçebilirdi. Almanların, Transkafkas’ı elde etmesi ise Hindistan’a geçmelerini kolaylaştırırdı. Bu yüzden Almanların İran’a saldırısı
239İrec Zovki, a.g.e., s. 29.
Sovyet Rusya’yı ilgilendirdiği kadar İngiltere’yi de ilgilendiriyordu. Nitekim İngiltere de askerlerini Güney İran’a göndermeyi ihmal etmedi.241
Stratejik önem açısından da İran, bir taraftan Ortadoğu ve Hindistan tarafına bir geçit ve bir taraftan da Sovyetler Birliği ve müttefikleri arasında çok önemli bir irtibat köprüsü ve hattıydı.242 Bu yüzden savaş sırasında İran’ın işgali, Müttefiklerin aldığı
önemli bir karar oldu.