Sovyet İngiliz-İran İttifak Anlaşması

İttifak anlaşması, İran, İngiltere ve Sovyetler Birliği arasında, 29 Ocak 1942 Perşembe günü saat 18.15’te Dışişleri Bakanlığı sarayında imzalandı.425

420_{İrec Zovki, a.g.e., s. 61-62.} 421 _{Cemil Hasanlı, a.g.e., s. 64.}

422_{İrec Zovki, a.g.e., s. 62. ; İtilaat, 16 Aban 1320 (7 Kasım 1941)}

423_{Esnadiyi Ez İşgali İran Der Cengi Cihaniyi DovvomTehmil-i Peyman-ı Se Canbe, İlan-ı Ceng be} Alman, Tasarruf Emakin ve Emval, C. Evvel, s. mukaddime/15.

424_{İrec Zovki, a.g.e., s. 62-63.}

Bir tarafta İran Şahı ve diğer tarafta İngiltere ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Yüksek Başkanlık Konseyi olmak üzere; On dört Ağustos 1941 tarihinde Amerika Birleşik Devletleri Başkanı ve İngiltere Başbakanının üzerinde ittifak ettikleri ve dünyaya ilan edilen Atlantik Bildirisi ilkesine vurgu yapıldı. Ayrıca 24 Eylül 1941 tarihinde Sovyet Birliği de bu bildiriyi teyit etmişti. Şimdi İran Hükümeti de bu bildiriyi kabul ettiğini ilan ediyordu.

Taraflar, ittifak anlaşmasının imzalanmasını onayladılar ve özel elçilerini belirlediler. Buna göre; İran Şahı adına: Dışişleri Bakanı Ali Suheyli, İngiltere adına; İngiltere Kralı’nın İran’daki özel elçisi ve üst düzey temsilcisi Sir Reader William Bullar,. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Yüksek Başkanlık Konseyi adına; İran Büyükelçisi Andreyeviç Smirnov ve söz konusu temsilciler yetkilendirme mektuplarını sundular. Bazı kararlar üzerinde görüş birliğine vardılar. Buna göre;

Müttefik Devletler ortak olarak ve her biri ayrı ayrı, İran’ın toprak bütünlüğüne, siyasi egemenlik ve bağımsızlığına saygı duyacaklarını garanti ettiler. İran Devleti ile Müttefik Devletler arasında ittifak antlaşması yapılacaktı.

Müttefik Devletler ortak olarak ve her biri ayrı ayrı İran’ı Almanya veya başka devletler tarafından gerçekleştirebilecek bütün saldırılara karşı mevcut bütün imkânlarıyla koruyacaklarını garanti ettiler. Bu taahhüt karşılığında İran, mevcut bütün teçhizatla ve mümkün olan her şekilde Müttefik Devletler ile işbirliği yapacaktı. Ancak İran silahlı kuvvetlerinin desteği, İran topraklarında iç güvenliği sağlamakla sınırlı kalacaktı. Bir Müttefik devletten diğer Müttefik Devlete asker veya mühimmat geçişi için Müttefik Devletlere bütün iletişim araçlarını İran topraklarında kullanma ve kontrol etme konusunda sınırsız yetki veriyordu. Bu madde gereğince demiryolları, yollar ve nehirler, hava meydanları, limanlar, petrol boruları, telefon, telgraf ve kablosuz iletişim ağları da Müttefik devletlerin kontrolüne veriliyordu.

Müttefik Devletler gerekli gördükleri sayıda kara, hava ve deniz kuvvetlerini İran topraklarında konuşlandırabilecek ve bu kuvvetlerin konuşlanacağı noktalar İran devletinin onayı ile belirlenecekti. Müttefik devletlerin silahlı kuvvetleri ve İran devlet kurumları arasındaki ilişkilerle ilgili tüm konular, İran kurumlarının işbirliği ile düzenlenecekti. Müttefik kuvvetlerin İran’daki varlığı askeri işgal niteliğinde olacaktı ve İran kurumlarına, güvenlik güçlerine, ülkenin ekonomik ve halkın günlük hayatına mümkün olduğu kadarıyla az sorun çıkaracaklardı. Ayrıca Müttefik Devletler ve İran yönetimi arasında, Müttefik devletlerin İran topraklarında yaptığı yapılar ve

gerçekleştirdiği diğer ıslahatların, savaş sonrasında hangi koşullarla İran Hükümeti’ne bırakılacağını belirleyen özel bir anlaşma imzalanacaktı. Söz konusu anlaşmalarda Müttefik devletlerin silahlı güçlerinin İran topraklarında sahip olacağı bir dizi dokunulmazlıklar da kararlaştırılacaktı.

Müttefik Devletler ile Almaya arasında savaşın tamamen durması halinde Müttefik Devletler altı ayı geçmeyecek şekilde bütün silahlı güçlerini İran topraklarından çekecekti.

Müttefik Devletler diğer devletlerle ilişkilerinde İran’ın toprak bütünlüğüne, bağımsızlığına zarar verecek herhangi bir yöntemi tercih etmeyeceğini ve bu anlaşmanın kararları ile çelişen herhangi bir anlaşma yapmayacağını taahhüt ettiler. İran’da diğer ülkelerle ilişkilerinde ittifak anlaşmasına aykırı bir anlaşma yapmayacağını taahhüt etti.

Müttefik Devletler savaş sonucunda, İran halkının ekonomik hayatının korunması için gerekli bütün çabaları göstereceğini taahhüt ettiler.

Bu anlaşmanın kararları İran ve iki Müttefik Devlet arasında eşit iki taraflı taahhütler gibi bağlayıcı olarak imza edildi. İttifak anlaşması Müttefik Devletlerin kuvvetlerini İran topraklarından çekmesi konusunda kararlaştırılan tarihe kadar geçerliliğini koruyacaktı.

Anlaşma metni Tahran’da Farsça, İngilizce ve Rusça olmak üzere üç nüsha olarak hazırlanmıştı.426

İngiltere devleti’nin hazırlamış olduğu ilk anlaşma metninde İran silahlı kuvvetlerinin İran topraklarını savunmada müttefiklerle işbirliği ve katılımı öngörülmüş ve kararlaştırılmıştı. Ancak İran devleti bu durumun halkta korku ve kaygıya sebep olacağı nedeniyle kabul etmekten kaçındı ve İran askerlerinin sadece iç güvenliği sağlamasıyla yetindi.427 _{İttifak anlaşmasının nüshalarının imza ve takasından hemen}

sonra anlaşmanın bazı maddelerinin onayı ve yorumu hakkında resmi mektuplar Sovyetler Birliği, İngiltere ve İran temsilcileri arasında takas edildi ve anlaşmanın asıl metnine ve nüshalarına ek olarak düzenlendi:

426_{Milli Şura Meclisi, On Üçüncü Dönem Yasama Meclisi 4/2 Sayılı Yayınlanmış Üçlü İttifak Anlaşması}

Belgesi, 26 Ocak 1942, Sayı: 2008, Esnadiyi Ez İşgali İran Der Cengi Cihaniyi DovvomTehmil-i

Peyman-ı Se Canbe, İlan-ı Ceng be Alman, Tasarruf Emakin ve Emval, C. Evvel, Tehiyye ve Tanzim

Merkez-i Pejohiş ve İsnad-i Riyaset-i Cumhuri, Naşr. Hane-i Kitab, Tahran 1389, s. 7-11.

1-Sovyetler Birliği ve İngiltere elçiliklerinin 29 Ocak 1942 tarihli birleştirici nitelikteki mektuplarında İran Dışişleri Bakanlığına hitaben; söz konusu devletlerin ittifak anlaşmasının altıncı bölümünün birinci bent kararlarını tüm barış konferanslarında ve uluslar arası konferanslarda icra edecektir. Bu konferanslarda İran’ın toprak bütünlüğüne, siyasi egemenlik ve bağımsızlığına aykırı hiçbir kararı onaylamayacak ve her iki devlet İran’ın barış konferanslarına ve müzakerelerine, İran’ın çıkarlarıyla ilişkili olduğu kadarıyla, katılımını sağlamak için çaba gösterecektir, deniyordu.

2-İran Dışişleri Bakanlığı 29 Ocak 1942 tarihli biri Sovyetler Birliği büyük elçisine ve diğeri İngiltere büyük elçisine hitaben iki mektupta İttifak anlaşmasının altıncı bölümünün ikinci bendinin yorumunda, söz konusu devletlere İran devletinin Sovyetler Birliği ve İngiltere’nin siyasi ilişkiye sahip olmadığı hiçbir devlet ile siyasi ilişkilerini korumayacağı güvencesini veriyordu.

3-Sovyetler Birliği büyükelçisi ve İngiltere özel elçisi 29 Ocak 1942 tarihli mektuplarında İran devletine şu güvenceleri verdiler;

A) Müttefik Devletler bir veya birden fazla ülkeye karşı yürütülen savaşta ya da askeri operasyonlarda hiçbir surette İran silahlı güçlerinden destek talebinde bulunmayacaktır. B) Üç devlet arasında imzalanan ittifak anlaşması, müttefik devletlerin kendi amaçları için gerçekleştirdiği askeri operasyonların harcamalarını İran’ın üstlenmesini gerektirmemektedir.428

Üçlü ittifak anlaşmasına göre İran devleti resmen, müttefik devletlerin savaş zamanında ve sonrasında siyasetinin temelini oluşturan Atlantik Bildirisi’ni kabul ettiğini ilan etti429 _{İran, İngiltere ve Sovyetler Birliği’nin kayıtsız bir müttefikiydi ama}

işgalci müttefiklerinden nefret ediyordu.

Söz konusu mektupların takasından iki gün sonra İran Başbakanı Furuği Sovyetler Birliği ve İngiltere Başbakanına hitaben yazdığı mektupta üç devletin ittifak anlaşması imzalanmasını kutladı. Buna İlaveten İran ve iki Müttefik Devlet arasında dostluk ve iyi niyet ilişkilerinin güçlendirilmesini istedi. Gelecekte İran ve her iki Müttefik devletin münasebetlerinde karşılıklı çıkarlara saygı ve dostça işbirliği temennisinde bulundu.

Sovyetler Birliği Başkanı Stalin, İran başbakanının mektubuna cevaben yazdığı 1 Şubat 1942 tarihli mektubunda ittifak anlaşmasını kutlayıp ve yeni ittifakın

428 _{Ali Asker Şemim, a.g.e., s. 28-29.} 429_{İrec Zovki, a.g.e., s. 67.}

münasebetlerinin Sovyetler Birliği ve İran arasında halkların dostluğunu güçlendireceği ve her iki ülkenin faydası yönünde gelişeceği konusunda kuvvetle güvence veriyordu.

İngiltere Başbakanı Winston Churchil İran Başbakanına hitaben yazdığı 1 Şubat 1942 tarihli mektupta şu noktayı vurgulamıştı; İran, İngiltere ve Sovyetler Birliği ilk defa bir araya gelmişlerdir. Otak amaç ve karşılıklı çıkarlar için ittifak kurmuşlardır. İngiltere Başbakanı mektubunun sonunda İran Başbakanının dostça münasebet ve ittifak ortamının oluşumu konusundaki çabalarını gelecek için iyi bir belirti olarak görmüştü.430 _{Nitekim bu iyi niyetli dilekler Sovyet ve İngiliz elçileri tarafından da}

kamuoyuna aktarıldı.431

İşgalci devletler iran'ın toprak bütünlüğü ve siyasi egemenliğine saygı duyacaklarını taahhüt etmiş olmakla birlikte, İran hükümetinden aldıkları vaatler sebebiyle sözlerinde durmalarını bir keyfiyet meselesine dönüştürüyorlardı. Müttefikler siyasi ekonomik ve kültürel konularda kontrolün ellerinde olmasını istiyor, İran'ın bütün işlerinde karar verme yetkisini kendilerinin hakkı olarak görüyorlardı.

Bazı İranlı elitler bu anlaşmanın imzalanmasına itiraz ettiler. Furuği’nin bu itirazlara cevabı muhaliflerin dünya işlerinden habersiz olduğu, anlaşmanın 1907 anlaşması ile kıyaslanması gerektiği şeklindeydi. Bu anlaşmanın İran için 1907 anlaşmasından daha yararlı olmadığı ve işgalcilerin müttefik kabul ettikleri İran’ın, varlığını görmezden geldikleri çok geçmeden anlaşılacaktı.432 _{Nitekim işgal, İttifak}

Anlaşmasının çerçevelerinden taşarak İran’da bir sürü rahatsızlıklara neden olmuştu. Ülkenin farklı bölgelerinde baş gösteren karışıklıklar azalma yerine, git gide artmaktaydı.433