Türkiye‟de Süt Üretim ve Tüketim Durumu

Sığırcılık da Türkiye‟nin doğusu ile batısı arasında önemli farklılıklar görülmektedir. Ülkenin doğusunda yerli ırklar ağırlıktadır. Yerli ırklar genetik nedenler ve beslenme koĢullarından dolayı süt verimleri düĢüktür. Bu koĢullarda ülkenin doğu bölgelerinde üretilen süt, büyük iĢletmeler açısından pek anlam taĢımamaktadır ve fazla süt de yerel mandıralara satılmaktadır. Yüksek verimli ırk seçimi, besleme ve barınak koĢullarının iyileĢtirilmesi gibi yollarla bazı yerli ırk ve melez hayvanlarda verimin yükseltilmesi mümkündür. Türkiye‟nin batısında ise saf Holstein veya melez ırklar ağırlıktadır. Verim, saf ırk ortalama 6 bin, melezlerde ise 4 bin litre civarındadır.

29

Çizelge. 8. Türkiye‟de ırklarına göre sağılan hayvan sayısı (bin adet) ve toplam süt sığırı varlığı içindeki oranları(%)

Yıllar Kültür Oran _(%) Kültür _Melezi Oran _(%) Yerli Oran

(%) Toplam 1991 1.253 10,47 4.033 33,69 6.685 55,84 11.971 1992 1.337 11,19 4.131 34,57 6.481 54,24 11.949 1993 1.442 12,11 4.342 36,46 6.126 51,44 11.910 1994 1.512 12,70 4.543 38,17 5.846 49,12 11.901 1995 1.702 14,44 4.776 40,51 5.311 45,05 11.789 1996 1.795 15,10 4.909 41,30 5.182 43,60 11.886 1997 1.715 15,33 4.690 41,93 4.780 42,74 11.185 1998 1.733 15,71 4.695 42,56 4.603 41,73 11.031 1999 1.782 16,12 4.826 43,66 4.446 40,22 11.054 2000 1.806 16,78 4.738 44,03 4.217 39,19 10.761 2001 1.854 17,58 4.620 43,80 4.074 38,62 10.548 2002 1.859 18,97 4.357 44,45 3.586 36,58 9.802 2003 1.940 19,82 4.284 43,78 3.562 36,40 9.786 2004 2.109 20,95 4.395 43,65 3.564 35,40 10.068 2005 2.354 22,37 4.537 43,11 3.633 34,52 10.524 2006 2.771 25,49 4.694 43,18 3.405 31,32 10.8700 2007 3.295 29,86 4.465 40,46 3.275 29,68 11.035 2008 3.554 32,73 4.454 41,02 2.850 26,25 10.858 2009 3.723 34,72 4.406 41,09 2.594 24,19 10.723 2010 4.198 36,92 4.707 41,40 2.465 21,68 11.370 2011 4.837 39,05 5.121 41,34 2.429 19,61 12.387 2012 5.679 40,82 5.776 41,51 2.459 17,67 13.914 Kaynak: (Anonim, 2013b).

Türkiye‟de toplam süt üretiminin büyük bir çoğunluğu (% 95) inek ve koyun sütünden oluĢmaktadır. Süt üretimi öncelikle sağılan hayvan sayısına bağlı olarak değiĢmektedir. Türkiye‟de 1999-2012 yılları arasında hayvan türlerine göre elde edilen süt üretimleri Tablo 8‟de verilmiĢtir.

Türkiye‟de yetiĢtirilen kültür ırkı sığırların önemli bir bölümünü Siyah Alaca sığırlar oluĢturmakta olup, Jersey ve Simmental ırkları da bulunmaktadır. Yerli ırkların ise önemli bir kısmını Yerli Kara ırkı oluĢturmakta ve Boz Irk, Doğu Anadolu Kırmızısı ve Güneydoğu Sarı-Kırmızısı ırkı sığırlar da yaygın olarak yetiĢtirilmektedir. Melez genotipler ise genel

30

itibarıyla, kültür ırklarının yerli ırklar ile melezlenmesi sonucu elde edilmektedir. Bu melezlemeler çoğunlukla amaçlı olmayıp, amaçlı melezlemeler kasaplık canlı hayvan (dana) eldesi için yapılmaktadır (Saçlı, 2007).

Çizelge. 9. Türkiye‟de hayvan türlerine göre toplam süt üretim miktarları (bin ton) ve oranları(%) Yıllar Genel _Toplam Sığır Oran _(%) Manda Oran

(%) Koyun Oran (%) Keçi Oran (%) 1991 10.239 8.616 84,1 161 1,6 1.127 11,0 334 3,3 1992 10.279 8.714 84,8 155 1,5 1.089 10,6 319 3,1 1993 10.406 8.904 85,6 140 1,4 1.047 10,1 314 3,0 1994 10.561 9.128 86,4 143 1,4 991 93,4 296 2,8 1995 10.601 9.275 87,5 114 1,1 934 8,8 277 2,6 1996 10.760 9.465 88,0 108 1,0 921 8,6 265 2,5 1997 10.076 8.914 88,5 86 0,9 826 8,2 249 2,5 1998 9.970 8.832 88,6 79 0,8 813 8,2 245 2,4 1999 10.082 8.965 88,9 75 0,8 804 8,0 236 2,3 2000 9.793 8.732 89,2 67 0,7 774 7,9 220 2,2 2001 9.495 8.489 89,4 63 0,7 723 7,6 209 2,3 2002 8.408 7.490 89,1 50 0,6 657 7,8 278 2,5 2003 10.611 9.515 90,0 48 0,5 769 7,3 259 2,6 2004 10.679 9.609 90,0 39 0,4 771 7,2 253 2,4 2005 11.108 10.026 90,3 38 0,3 790 7,1 254 2,3 2006 11.952 10.867 91,0 36 0,3 795 6,6 254 2,1 2007 12.330 11.279 91,4 30 0,2 783 6,4 237 2,0 2008 12.243 11.255 92,0 31 0,2 747 6,1 210 1,7 2009 12.542 11.583 92,35 32 0,2 734 5,9 192 1,5 2010 13.605 12.480 91,73 35 0,2 816 5,9 272 1,9 2011 15.055 13.802 91,68 40 0,2 892 5,9 321 2,2 Kaynak: Anonim, 2013a

Ülkemiz 2011 yılı itibariyle 15.06 milyon tonluk çiğ süt üretimiyle dünyanın en büyük 15‟inci süt üreticisi olmuĢtur. Sektörün bir önceki yıla göre üretimi % 9,03 artıĢ göstermiĢtir. Çiğ süt üretimin artıĢının yanında sektör sanayi bakımından da geliĢme kaydetmiĢtir. Sektörde yer alan iĢletmeler, teknolojik seviyeleri ile dünya pazarında rekabet edebilecek düzeydedir. Ayrıca, Tarım Bakanlığı‟nın 2023 yılı projeksiyonunda 23 milyon ton süt üretim hedefi yer almaktadır (Boran, 2010).

Türkiye‟de son yıllarda sığır sayısında görülen azalmaya rağmen süt üretiminde ve verimlilikte sağlanan sınırlı artıĢlar; damızlık hayvan ithalatı ve ıslah çalıĢmalarında olanaklar ölçüsünde sağlanan teknik baĢarıdan kaynaklanmaktadır.

31 Kaynak: Anonim, 2010

ġekil. 10. Türkiye süt üretim miktarı (ton)

Türkiye süt üretimine bakıldığında üretimin 2002 yılında en düĢük seviyeye geldiği görülmektedir. Bunun sebebi olarak 2000 yılında yaĢanan ekonomik kriz ve o dönemlerde uygulanan yanlıĢ politikalardır. Türkiye için süt üretiminin kayıt altına alınması büyük önem taĢımaktadır.

Türkiye Süt ve Süt Ürünleri Tüketimi

Türkiye gerek coğrafi konumu gerekse bulunduğu iklim kuĢağı nedeniyle süt ve süt ürünleri sektöründe önemli bir yere sahiptir. Sektör, ekonomimizin önemli üretim dallarından birisidir. Süt özellikle protein, yağ, vitamin (C vitamini hariç) ve mineraller (baĢta kalsiyum ve fosfor olmak üzere) gibi beslenmede çok önemli olan toplam 85 besin öğesini içermesi ile sağlıklı beslenmenin temel unsurudur. Günümüzde son zamanlarda çok geniĢ bir sektör olan süt sektöründe yatırımlar hız kazanarak üretimde artıĢlar yaĢanmaktadır. Geleneksel metotlarından ziyade modern tesislerde iĢlenen daha sıhhi ve uzun ömürlü süt ve süt ürünlerine yönelik talep de artmaktadır (Boran, 2010).

Türkiye‟ de sütün elde ediliĢinden tüketim noktasına kadar ulaĢmasındaki pazarlama sistemi; üreticiler, toplayıcılar, mandıralar, süt iĢleme yerleri, süt ve süt ürünleri Ģirketleri ve kooperatiflerdir. Bazı üreticiler üretimlerini doğrudan tüketime sunarken, bazıları yerel alıcılara, süt üretim ve pazarlama kooperatiflerine, süt iĢleme tesislerine yada bu tesislere ait

8.000 9.000 10.000 11.000 12.000 13.000 14.000 15.000 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023

Türkiye Süt Üretimi (1000 ton)

32

süt toplama merkezlerine vermektedir. Sokak sütçüleri, bakkallar, gıda pazarları, tüketici kooperatifleri, süt ve ürünleri pazarlamasının son halkasını oluĢturmaktadırlar.

Çizelge. 10. Türkiye‟de süt ve süt ürünleri tüketimi (kg/kiĢi-yıl)

Ürünler 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Peynir 77.07 72.80 61.48 79.61 78.31 79.86 81.99 84.00 85.41 Yoğurt- Ayran 27.80 26.25 22.17 28.71 28.24 28.80 29.57 30.29 30.80 Tereyağı 18.95 17.90 15.12 19.58 19.26 19.64 20.16 20.66 21.00 Dondurma 1.13 1.33 1.09 1.46 1.43 1.45 1.49 1.52 1.54 Süt Tozu 1.39 1.06 0.92 1.15 1.14 1.17 1.20 1.23 1.26 Süt Ürün Toplamı 126.34 119.34 100.78 130.51 128.37 130.92 134.40 137.70 140.02 Ġçme Sütü 18.93 19.56 20.55 20.58 21.72 23.22 23.78 24.45 26.02 Toplam Süt 145.27 138.89 121.33 151.09 150.09 154.14 158.18 162.15 166.04 Kaynak: Anonim, 2006b

2011 yılı itibari ile 15.06 milyon ton ulusal süt üretimi veri alındığında, bunun yüzde 10‟u hayvan beslenmesi ve atık olarak düĢüldüğünde, insan tüketiminin 8-9.5 milyon ton olduğu söylenebilir. Ülke nüfusu 74 milyon olduğuna göre, kiĢi baĢına yıllık tüketim 166 litredir. Süt ürünleri ithali ve ihracının tüketim konumu üzerinde herhangi bir etkisi yoktur. Süt tüketimi geleneklerle birlikte geleneksel üretim ve iĢleme sistemleri tarafından belirlenmektedir.

Süt ürünleri tüketimiyle ilgili kültürel geleneklerin önemine karĢın Türkiye nüfusu kiĢi baĢına tüketim açısından diğer ülkelere göre geride kalmaktadır. Türkiye‟de taze ürünlerin tüketim düzeyi yüksek de olsa, kiĢi baĢına peynir tüketimin de, Türkiye ilk sıradadır.

33 Kaynak: Anonim, 2006b

ġekil. 11. Türkiye süt ürünleri tüketimi (ton)

Türkiye‟de lüks olarak kabul edilen süttozu teknolojisi, bugün geliĢmekte ve süttozu üreten iĢletmelerin sayısı az da olsa artmaktadır. Fakat baĢta AB ülkeleri olmak üzere bazı geliĢmiĢ ülkelerin süt ve süt ürünlerini, bir taraftan yurt içinde yüksek sübvansiyonlarla korurken, diğer taraftan ihracat teĢvikleri ile uluslar arası pazarlarda kendi ürünlerinin önünü açma çabaları, Türkiye‟de üretilen süt tozunun yurt içinde ve yurt dıĢında pazarlama imkanlarını engellemektedir. Bu durum süt tozu üreten iĢletmelerde atıl kapasite sorununu ortaya çıkarmakta, yapılan ithalattan dolayı ülke için önemli döviz kaybına sebep olmakta ve herĢeyden önemlisi ise çiğ sütte çiftçi eline geçen fiyatın yükselmesine engel olmaktadır. Dolayısıyla Türkiye‟nin süt sektöründe geliĢmiĢ ülkelerle rekabet Ģansı giderek azalmaktadır.