Türkiye – İran Sınır Anlaşması

Türkiye, İran üzerinden sınırlarımıza kolayca giren ve Ağrı Dağını kendilerine mesken tutan, Türk askeri birliklerince sıkıştırılınca kolayca Ağrı Dağının İran’da kalan kesiminden İran’a kaçan eşkıya’yı durdurmak ve gelecekte de bu tip sorunlarla uğraşmamak için Temmuz 1930 yılından itibaren İran’a verdiği 3 notada sınır üzerinde bir düzeltme yapılmasını istemiş, hatta Türkiye, İran Büyükelçimiz Memduh Şevket Bey’i görevinden alarak Sofya Büyükelçimiz Hüsrev (Gerede) Bey’i İran Büyükelçiliğine atamıştı.

Hüsrev Bey’in sınırın düzeltilmesi hususunda gösterdiği siyasi çabaların gereken sonucu vermemesi üzerine bizzat Dışişleri Bakanımız Tevfik Rüştü Bey İran’a giderek sınır meselesi ile meşgul olmuştur – Hüsrev Gerede’nin hatıralarında verdiği bilgiye göre: 1932 Ocak akşamı, İran Dışişleri Bakanı Mehmet Ali Han

Furugi ile Tevfik Rüştü Bey arasında sınır üzerindeki düzeltmeye ilişkin anlaşma imzalanmıştır.193

?. 01. 1932 tarihli Hariciye V. Vekili imzası ile Yüksek Başvekalete sunulan belgede: İran ile sınır anlaşmasının imzalandığına dair Tevfik Rüştü Bey’den alının telgrafın bir sureti sunulmuştur. Aynen aktarıyorum: “Bu gece yarısından sonra saat 1,5 da hudut itilafnamesinin ve Hakem Muahedenamesinin imza olunduğunun ve

ellerinden öptüğümün Başvekil Paşa Hazretlerine arzını rica ederim.194

24-1-1932 Tevfik Rüştü

Buradan da anlaşılacağı üzere İran ile 24-1-1932 tarihinde sınır anlaşması imzalanmış ve buna göre: Küçük Ağrı Türkiye’ye bırakıldı buna karşılık daha güneyde Baçırk ve Kotur yöresindeki bazı köyler İran’a verildi. Böylece İran’la aramızdaki sınır bugünkü şeklini almış oldu.195

193 _{Hüsrev Gerede, a.g.e., s. 208,209} 194 _{BCA. (030.10.230.547.9) 416/3}

SONUÇ

Ülkemizde, Cumhuriyet Döneminde (1924-1938) Doğu ve Güneydoğu Bölgelerimizde 17 bölücü faaliyet meydana gelmiştir. Bu bölücü faaliyetler içerisinde 1926 – 1930 yılları arasında meydana gelen Ağrı Dağı merkezli “Ağrı Ayaklanmaları” hem etki alanı, süresi hem de sonuçları bakımından bu dönem bölücü faaliyetler içerisinde dikkat çekicidir.

Ağrı Ayaklanması, 1926 -1930 yılları arasında Türkiye Cumhuriyeti’ni meşgul eden Ağrı Dağı merkezli bölücü bir ayaklanmadır. Bu ayaklanma 5 Ekim 1927 yılında Lübnan’ın Bihamdun İlçesinde kurulan Hoybun Cemiyeti tarafından daha örgütlü hale getirilerek etki alanı genişletilip, etkisi artırılmıştır. 1926 yılında İbrahim Haso Telli ve Yusuf Taşo’nun ele başlığında başlayan Ağrı Ayaklanmaları, 1927’de Hoybun tarafından, eski bir Osmanlı subayı olan firari yüzbaşı İhsan Nuri’nin Ağrı’ya askeri komiser olarak atanmasıyla daha da örgütlü hale gelmiştir.

Ağrı Ayaklanmaları içerinde 1930 yılı olayları daha dikkat çekicidir. Asıl Ağrı olayları 1930 yılı içerisinde vuku bulmuştur. 10 Haziran’da başlayan 1930 ayaklanmasına karşı devlet derhal askeri, siyasi ve idari tedbirler almış ve nihayet 7 Eylül 1930 yılında başlayan büyük bir askeri harekat ile 14 Eylül’de –Cumhuriyet dönemi bölücü faaliyetler içerisinde en uzun süreli olan bu ayaklanma devlete bağlı bölge halkının da desteğiyle asilerin kökünün kazınmasıyla- sona ermiştir.

Ağrı Ayaklanmalarının nedenine baktığımızda, ayaklanmayı organize edenler ve destekleyenler açısından pek çok neden karşımıza çıkmaktadır. Bu ayaklanmayı organize eden Kürt – Ermeni işbirliğinin ürünü olan Hoybun Cemiyetine göre ayaklanmanın amacı: Türkiye topraklarında biri Erivan merkezli, diğeri İskenderun merkezli iki Ermeni devleti ile bunlar arasında bir Kürt Devleti kurmaktı. İşte Ağrı Ayaklanmalarının asıl nedeni bu idi.

Ağrı Ayaklanmalarında dikkat çeken diğer bir önemli husus dış destek unsurudur. Bu ayaklanmayı kendi çıkarları için İngilizler, Fransızlar, İranlılar ve Ermeniler desteklemişlerdir.

İngilizler, Türkiye’nin Irak ile ilgilenmesini, bölgede güçlü bir devlet olmasını engellemek ve bu tip olaylarla ekonomisini zayıflamasını ve kendine bağımlı hale gelmesi maksadıyla, dönemin diğer bölücü faaliyetlerinde olduğu gibi Ağrı

Ayaklanmalarını organize etmiş ve desteklemiştir. İngilizlerin Ağrı Ayaklanmalarını desteklemekteki bir diğer amacı da Sovyet Rusya idi. Sovyet Rusya’nın hızla güneye doğru yayılması kendi çıkarlarına ters düştüğü için bu yayılmayı engellemek ve kendi kontrolünde bir tampon devlet kurma gereği İngilizlerin bu ayaklanmalarda aktif rol almasını sağlamıştır. Bu amaçla İngilizler, Hoybun Cemiyetinin kurulmasını sağlamışlar ve her türlü desteği vermişlerdir.

Fransızların, Ağrı Ayaklanmalarını desteklemesinin temel nedeni bu dönemde Türkiye ile arasında bulunan Hatay meselesi idi. Fransızlar, İngilizlerin Musul meselesinde oynadıkları ve başarılı oldukları Kürt kartını oynayarak Hatay sorununu kendi lehlerine çözme yoluna gitmişler ve Hoybun’un Suriye ve Lübnan’da örgütlenmesini sağlayarak, faaliyetlerini desteklemişlerdir.

Ağrı Ayaklanmalarında en büyük desteğin İran’dan geldiğini görmekteyiz. Çünkü İran’ın yönetimini elinde bulunduran Şah Rıza Pehlevi kısa süre önce İran yönetimini elinde bulunduran Türk Kaçar Hanedanına son vermiş ve İran yönetimini ele geçirmişti. Bu durum İran’daki Türk unsurları harekete geçirmişti. Şah, hem Türkiye’nin bu mesele ile ilgilenmesini, hem de buradaki Türklerin, Türkiye ile irtibata geçmesini engellemek amacıyla kendi içindeki Kürt silahını hem Türkiye’ye hem de kendi dahilindeki Türklere karşı kullanmayı uygun görmüştür.

Ayaklanmanın planlayıcıları ve destekçilerinin biri de hiç kuşkusuz Ermeniler idi. Ermenilerin asıl amacı Büyük Ermenistan’ı kurmaktı. Bu amaçla Türkiye topraklarına göz diken Ermeniler, bölücü Kürtlerle işbirliği yapmayı tercih ettiler, çünkü bunların kendi başlarına Türkiye topraklarında ayaklanma çıkartacak bir nüfusları yoktu. Aynı zamanda bu ayaklanmada ne kadar Kürt yok olursa kendileri için o kadar faydalıydı. Çünkü ileride kurulacak Büyük Ermenistan topraklarındaki Kürt nüfusu azalmış olacaktı. İşte Ermeniler bu gibi amaçları doğrultusunda Kürt kökenli vatandaşlarımızın kandırılmasında büyük rol oynamışlar ve Hoybun adı altında bölücü Kürtlerle işbirliğine giderek hiçbir zaman gerçekleşmeyecek hayalleri için binlerce Kürt ve Türk’ün kanının dökülmesine sebep olmuşlardır.

Sonuçta, 1926 – 1930 yılları arasında vuku bulan Ağrı Ayaklanmaları devletin kararlı tutumu ve bölge halkının desteği ile bir daha tekrarlanmamak üzere sona ermiştir. Asilerin pek çoğu yok edilmiş; bir kısmı da geldikler ülkelere kaçmıştır

KAYNAKÇA ARŞİV

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. (BCA) 1. BCA: (030.10,114.791.18), 18.10.1928 2. BCA: (030.10.114.793.20), 96C/135, 12.03.1930 3. BCA: (030.10.115.796.20), 09.04.1931. 4. BCA: (030.10.230.547.9) 416/3, 24.01.1932 GAZETELER Vakit Cumhuriyet Ulus Son Posta MAKALELER

Alakom, Rohat, “Hoybun Cemiyeti Üzerine Notlar”, Toplumsal Tarih Dergisi, sayı: 55, Kasım 1998

Doğu Araştırma Merkezi Tehdit Araştırma Grubu, “Taşnak – Hoybun” Belgelerle Türk Tarih Dergisi, sayı: 14, Ankara, Nisan 1986

Doğu Araştırma Merkezi Tehdit Araştırma Grubu, “Taşnak – Hoybun”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, sayı: 15, Ankara Mayıs 1986

Doğu Araştırma Merkezi Tehdit Araştırma Grubu, “Taşnak – Hoybun”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, sayı: 16, Ankara, Haziran 1986

Sarınay, Yusuf, “Hoybun Cemiyeti ve Türkiye’ye Karşı Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sayı: 40, Ankara, 1998

TELİF VE TETKİK ESERLER, HATIRALAR, RESMİ YAYINLAR

Akgül, Suat, Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları ve Gerçekler, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1992

Atatürk, Gazi Mustafa Kemal, Nutuk 1919-1927 (Bugünkü dille yayına hazırlayan Zeynep Korkmaz), Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı, Ankara, 2006

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı, Ankara, 1989

Ateş, Toktamış, Türk Devrim Tarihi, Der Yayınları, İstanbul, 2003

Coşkun, Atılgan, Emperyalist Devletlerin Doğu Anadolu Politikası ve Aşiret Süvari Alayları, Koza Ofset, Ankara, 2004,

Çay, Abdülhaluk M., Her Yönüyle Kürt Dosyası, Turan Kültür Vakfı Yayınları, Ankara, 1996

Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 2, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1992 Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 3, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2002 Gerede, Hüsrev, Siyasi Hatıralarım I İran Ağustos 1930-Haziran 1934, Vakit Basımevi, İstanbul, 1952

Günel, Kamil, Coğrafyanın Siyasal Gücü, Çantay Yayınları, İstanbul, 2002

Hallı, Reşat, Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar (1924-1938), T.C Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Resmi Yayınları, Ankara, 1972

Hariciye İstihbaratı, I. Muhalifler II. Hoybun Nizamnamesi, Hariciye Vekaleti Matbaası, Ankara

Kabacalı, Alpay, Tarihimizde Kürtler ve Ayaklanmaları, Cem Yayınevi, İstanbul, 1991,

Kahraman, Ahmet, Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil), Evrensel Basım Yayın, İstanbul, 2004

Kalman, M., Belge, Tanık ve Yaşayanlarıyla Ağrı Direnişi 1926 – 1930, Peri Yayınları, İstanbul, 1997

Kışlalı, Mehmet Ali, Güneydoğu Düşük Yoğunluklu Çatışma, Ümit Yayıncılık, Ankara, 1996

Koca, Hüseyin, Doğu ve Güneydoğu Politikaları, Mikro Yayınları, Konya, 2005

Kurubaş, Erol, Kürt Sorununun Uluslar arası Boyutu ve Türkiye, Nobel Yayınları, Ankara, 2004

Nuri, İhsan, Ağrı Dağı İsyanı, Med Yayıncılık, İstanbul, 1992

Rişvanoğlu, Mahmut, Doğu Aşiretleri ve Emperyalizm, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1992

Rişvanoğlu, Mahmut, Saklanan Gerçek “Kurmanclar ve Zazaların Kimliği”, Tanmak , Ankara, 1994

Saygın, Selami, Yeni Şark Meselesi, Ülkü Yayınları, İstanbul, 2003

Süslü, Azmi, Rum – Ermeni- Hoybun İşbirliği ve Anadolu’daki Toplu Mezarlar, T.K.K. Basımevi, Ankara, 1993

Süslü, Azmi, Kürtler ve Sosyal Gelişmeleri Mesud Fani’ye (Bilgili) Göre, Tanmak Yayınları, Ankara, 1993

Şadillili, Vedat, Türkiye’de Kürtçülük Hareketleri ve İsyanlar 1, Koz Yayınları, Ankara, 1980

Taşnak – Hoybun, Ankara Ticaret Odası Matbaası, Ankara, 1931

T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Cilt: 14, T.B.M. Meclisi Matbaası, Ankara, 1976

Tuncay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999

Türkiye Cumhuriyet Tarihi II. (Komisyon), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2002