Şeyh Sait Ayaklanması’ndan sonra Türkiye’den kaçan bazı hainler, İngilizlerin Revanduz Kaymakamlığında kullandıkları Seyit Taha tarafından İngilizlerin, Irak Olağanüstü Komiser Yardımcısı Edmonds’a sunulmuştur. Edmons da örgütlenmeleri amacıyla bunları, İngiliz Gizli Servisinde görevli Yüzbaşı Modfold ile Revanduz’a göndermiş.
Bölücü Kürtler ilk toplantılarını 1927 yılının Şubat ayında Revanduz’da Seyit Taha’nın evinde yapmışlardır.
Bu toplantıya şu kişiler katılmıştır: Seyit Taha, kardeşi Seyit Musluhiddin, Balik aşireti reisi Mehmet Ağa, Munkıri aşireti reisi Suvar Ağa namına katibi, Şeyh Sait’in adamlarından Hınıslı Mehmet Emin (Broski).
Bu ilk toplantıda İngilizler namına Yüzbaşı Modfold, şu maddeleri dikte ettirmiştir: 70
a. İngilizler daima mazlum milletlerin hamisi olmuşlardır. Kürtlere de yardım edeceklerdir. İcabında kendilerine silah ve cephane verecekleri gibi, Nasturilere de Kürt elbisesi giydirerek yardım ettireceklerdir. Fakat, her
şeyden evvel muvaffak olmak ve bunun için de birleşerek büyük bir cemiyet vücuda getirmek lazımdır.
b. Şemdinan (Şemdinli) tarafından taarruz ve Van işgal edildiği takdirde İngiliz yardımı her sahada kendini gösterecektir.
Bölücüler, ikinci toplantılarını 1927 Mart’ında yine Seyit Taha’nın evinde yapmışlardır.
Bu toplantıya şunlar katılmıştır:
Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza, firari yüzbaşı İhsan Nuri , Rasim, Hınıslı Mehmet Emin, Seyit Taha’ın kardeşi Seyit Musluhiddin, Şemdinli mıntıkasından Herki aşireti reisinin oğlu, Balik aşireti reisi Mehmet Ağa, Munkıri aşireti reisi adına da katibi katılmıştır.
Bu ikinci toplantıda şu kararlar alınmıştır. a) Irak’tan Şemdinli mıntıkasına
b) İran’dan Celali mıntıkasına
c) Suriye’den Urfa mıntıkasına taarruza başlamak
Aynı zamanda Celali aşireti reisi Halit, İran’daki Haydaran aşiretinden Yusuf Abdal’a Hewarki aşiretinden Suriye’deki Haco’ya, Ramanlı Emin’e, Şırnaklı Ali Han’a ve Şahinzade Hırço Mustafa’ya haber göndererek kendilerine katılmaları kararı alınmıştır.
Bölücüler, üçüncü toplantılarını, Yine Yüzbaşı Modfold’un organizatörlüğünde Seyit Taha’nın evinde yapmışlar. Bu toplantıda yapılacak Kürt harekatının başarılı olabilmesi için Haydaranlı ve Celali aşiretlerinin elde edilmesi kararlaştırılmış ve bu işle İhsan Nuri ve Rasim görevlendirilmiş, Yüzbaşı Modfold her birine 2000 altın yol parası vermiştir71.
Fakat, İngilizler, Türkiye içerisinde çıkartılacak bir karışıklıkta Kürtlerin başarılı olamayacağını bildiği için, eskiden beri Türkiye toprakları üzerinde Büyük Ermenistan’ı kurma hayali olan ve diğer Ermeni Cemiyetlerinden farklı olarak Batı Yanlısı politika izleyen Taşnak Ermenilerini Kürtlerle yapılacak işbirliğine davet ettiler.
71 Taşnak – Hoybun, a.g.e., s.9- vd.
Taşnaklar ise bu daveti büyük bir heyecan ile kabul ettiler. Çünkü, Büyük Ermenistan içinde kalacak Kürtler ne kadar çok kırılır ve ne kadar zayıflarsa Ermeniler için o kadar yarardı. Ermeniler böylece bir taşla birkaç kuş vuracaklarını anlamışlardı72.
İngilizler, Ermeni ve Kürtleri bir araya getirdikten sonra kurulacak cemiyetin adını tespit etmek gayesi ile hem Kürt gururunu hem de Ermeni gururunu okşayacak bir isim arayışına girmişler ve Kürtçe “benlik” manasına gelen “Hoybon”, Ermenice “ Ermeni Yurdu” manasına gelen “Haypun” kelimesinin birleştirilmesiyle ortaya çıkan “Hoybun” ismini vermişlerdir73.
Bu suretle temeli ve iskeleti Taşnaklardan, ruhu İngilizlerden ve eti Kürtlerden ibaret olan bu cemiyete “Hoybun” demişlerdir.
İlk toplantı Irak’ta oldu. Toplantıya, Ermenilerden: Leon Paşa, Urfalı Emir Ziyan, Bağdat’ta Londra Oteli müsteciri Sultanyan ve Muşlu Aris. Kürtlerden: Şeyh Sait’in oğlu Ali Rıza, Doktor Mehmet Şükrü, firari zabit Hurşit, İhsan Nuri, Hınıslı Mehmet Emin, Liceli Fehmi Efendi, Süleymaniyeli Topçu Yüzbaşı Abdülkerim Şalul katılmıştır74.
2.1.1. Paris Kongresi (1927)
Ermeniler Paris’te bir kongre toplamak ve Cemiyeti Akvam’a müracaat etmek için aşiretler namına birer temsilci istediler. Suriye Kürtlerini Berazi aşireti reislerinden Hüsnü, Irak Kürtlerini Şerif Paşa ve diğer Kürtleri Doktor Mehmet Şükrü temsil etmek üzere Paris’e gittiler
Ermeni temsilcileri de şunlardı:
Rupen Paşa, Vahan Papazyan ( eski Osmanlı Van mebusu) Bogos Nubar Paşa, Erivan ileri gelenlerinden Ahadisyan ve Vahoranyan.
Bu kongrede şu karar çıktı:
72 Taşnak – Hoybun, a.g.e., s. 12
73 Yusuf Sarınay, Hoybun Cemiyeti ve Türkiye’ye Karşı Faaliyetleri, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, 1998, sayı. 60, s.226
Biri Kilikya’da ( Adana ve çevresi ) diğer Erivan’da olmak üzere Ermenistan ve bunlar arasında da bir Kürdistan vücuda getirilecekti75.
Ermeniler bu kararı ayrıntılarıyla görüşmek üzere Beyrut’ta ikinci bir kongre toplanmasını teklif ettiler.
2.1.2. Beyrut Kongresi (1927)
Hoybun Cemiyeti için Beyrut Kongresinin ayrı bir önemi vardır. Çünkü bu cemiyetin temelleri birkaç ay önce atılmış olmasına rağmen asıl örgütlenmesi, başkan ve merkez heyetinin (komitesinin) seçilmesi, cemiyetin tüzüğünün hazırlanması Beyrut Kongresiyle sağlanmıştır.
Kongreye şunlar katılmıştır:
Bedirhanilerden Celadet Ali, Kamuran Ali, eski Malatya Mutasarrıfı Halil Rahmi, Vanlı Memduh Selim Bey, Berazi aşiretinden Şahinzade Mustafa, Şeyh Sait’in kardeşi Şeyh Mehdi, Liceli Fehmi, Süleymaniyeli Adülkerim Şalul, Ali Rıza’ya vekaleten Haco, Ramanlı Emin, Fakih Abdullah, firari Osmanlı subayı Hurşit, Mardinli Tevfik Cemil.
Beyrut’taki kongre gizli tutulmak istenildiğinden bir Ermeni garajında toplanıldı.76
Kongrede yapılan seçimlerde cemiyet başkanlığına Celadet Ali Bedirhan Merkez Heyeti üyeliklerine de: Süreyya Bedirhan, Kamuran Ali Bedirhan, Memduh Selim, (Genel Sekreter) Nizamettin, Tevfik Cemil, Haco Ağa, Mustafa Bozan, Halil Rahmi Cesim Ağa, Şerif, İbrahim ve Emin Ağa seçilmiştir.77 Bazı kaynaklarda
Hoybun Cemiyetinin lideri olarak Vahan Papazyan gösterilmektedir. Fakat, 18-10- 1928 tarihli ve Dahiliye Vekili imzasıyla Başvekalete sunulan rapordan anlaşıldığı üzere “Vahan Papazyan” Cemiyetin başkanı değil, Hoybun nezdinde Taşnakların temsilcisidir.78
Ayrıca, Rohat Alakom’un, Toplumsal Tarih Dergisinde yayınlanan, “Hoybun Cemiyeti Üzerine Notlar” adlı makalesinde: Hoybun’un, Kürt Teali Cemiyeti, Kürt
75 Taşnak – Hoybun, a.g.e., s.13 – vd. 76 Taşnak – Hoybun, a.g.e., s.24 77 Yusuf Sarınay, a.g.m., s.214
Teşkikat-ı İçtimaiye Cemiyeti, Kürt Millet Fırkası ve Kürt İstiklal Komitesi adlı dört Kürt örgütünün birleşmesiyle kurulduğunu yazmaktadır.79
Bu kongrede şu kararlar çıkmıştır: 80
1. Muhtelif Kürt teşekküllerini dağıtmak, yeni ve müttehit bir teşekkül kurmak. 2. Ermeni milleti ile mevcut sui tefehhümleri kaldıracak vesileleri temin etmek. 3. İran hükümeti ve milleti ile en mükemmel bir dostluk münasebeti tesis etmek. 4. Irak ve Suriye mandası altında bulunan mahallerde mahalli idareden
memnuniyet getirmek, siyasi ihtilaflara meydan vermemek ve yerli hükümetlerle samimi münasebette bulunmak.
5. Türklerle sonuna kadar mücadele etmek.