Türkiye’den Örnekler

Uzun bir süre Türkiye’de yaşanan yasaklamalar ve etnik gruplara karşı ön yargı nedeniyle çalışmalar yapılmamıştır. Ancak Avrupa Birliği uyum yasalarının getirmiş olduğu sosyal haklar konuyu tekrar tartışılır hale getirmiştir. 01 Ocak 2009 yılında devlet kanalı TRT 6’nın 24 saat kesintisiz yayın hayatına başlaması etnik pazarlamayı (özellikle de etnik reklâm uygulanması) yeniden Türkiye’nin gündemine taşımıştır (Solak, 2010:35).

Etnik kanalın reklam alımında talep görmesinin tamamen reklam verenin isteğine bağlı oluşu ve markanın ilk adımda olumsuz etkileneceği endişesi gibi sorunlar TRT 6’nın etnik nitelikte reklam alışını zorlaştırmıştır. TRT 6’da ilk reklam ve bilinen tek reklam Radikal tarafından verilmiştir. Radikal bu reklamda “Doğruyu söylemek için dil, anlamak için yürek gerekir (Ji bo gotina rastiye ziman, ji bo fehmkirine ji lazım e)” sloganını hiçbir görsele yer vermeden sadece kültürel bir müzik türü ile kullanmıştır. Bu reklamın dışında ulusal ölçekte yayın yapan TRT 6’nın, başka bir reklam almadığı, dolayısıyla Kürtçe etnik reklam çalışmalarının yolun başında olduğu gözlenmiştir (Kara ve Öztürk, 2010:43).

Resim 3.6.Radikal’in Kürtçe Reklamı

Türkiye'de ve belki de dünyada ilk etnik reklam uygulamasının 1909 yılında Nestle tarafından gerçekleştirildiği söylenebilir. Osmanlı'nın kaligrafik şekillerinin kullanıldığı ve “Nestle Sütlü Çikolata En İyisidir” ilanı buna bir örnek oluşturmaktadır. Nestle’nin tüm Avrupa'da kullandığı kuş yuvasının kullanılmadığı bu reklamda geleneksel levha uygulaması uygulanmıştır (bianet.org).

Resim 3.7.Nestle Sütlü Çikolata En İyisidir

Kaynak: alkislarlayasiyorum.com

Nestle'nin pazarlama stratejileri, yeni bir ürünü satmak için geliştirildi: Farine Lactée isimli toz bebek maması. Bu stratejilerle şirketin erken piyasa liderliğine ve küresel açılımına ulaşıldı. 1875'de şirket 20'den fazla ülkeye ihracat yapıyordu, bunlar arasında Mısır, Rusya, Osmanlı İmparatorluğu, Endonezya/Malezya yer alıyordu. Batı'da üretim yapan Nestle, Osmanlı İmparatorluğu'nu başta sadece bir ihracat pazarı olarak görüyordu. Şirket kurucusu Henri Nestle'nin önde gelen hedefi Avrupa veya dünyanın diğer bölgelerindeki şehirlere hitap etmekti. Nestle'nin süt temelli ürünü Farine Lacteé için büyük şehir merkezleri uygun bir piyasaydı. 19. yüzyılda Avrupa ile mukayese edildiğinde, Osmanlı İmparatorluğu az gelişmişti, ancak Nestle'nin hedef aldığı tüketici kitlesini fakir olarak değerlendirmek mümkün değildi ve Osmanlı'nın başkenti İstanbul, Farine Lacteé için uygun bir piyasaydı. 1885'te 870 bin olarak tahmin edilen İstanbul nüfusu, 1900'de bir milyona ulaşmıştı. Maddi geliri yükselen Osmanlı bürokrat kesiminin Avrupa'nın yaşam tarzına yatkınlığı artmaktaydı. 1870'lerin başında, Nestle'nin Osmanlı piyasalarındaki hedef kitlesi olmuşlardı. Nestle Osmanlı piyasasına girdiğinde, karşılaştığı şartlar Avrupa'daki gibi değildi. Devlet yapısı ve

şehir toplumu modernleşme yolunda olsa da, anne sütü beslenmesine yönelik alışkanlıklar ve uygulamalar daha çok geleneksel bir yolu takip ediyordu. Diğer taraftan, sağlık uzmanlarının süt tozuna karşı tutumları tamamen engelleyici de değildi. Avrupa'da olduğu gibi, Osmanlı piyasalarında da satış temsilcileri ürünlerin dağıtımını sağlıyordu. Satışta, eczaneler büyük bir önem taşıyordu çünkü bebek maması sadece bir ana sütü yedeği olarak değil, hasta çocuklar ve daha sonra yetişkinler için de bir ilaç olarak kullanılıyordu. Satış mümessilliğinin dışında, Osmanlı İmparatorluğu'nun İzmir, Selanik, Kahire ve İskenderiye gibi büyük şehirlerinde de distribütörler bulunuyordu ve çoğu eczaneydi. İstanbul ajanı tüm günlük Osmanlı gazetelerine ve periyodik yayınlara reklam vermekle mesuldü. Nestle sadece Vakit gibi Osmanlıca/Türkçe yayınlara değil, yerli azınlıklara hitap eden gazetelere de reklam veriyordu. Diğer taraftan, Nestle geleneksel Osmanlı esnaf yöntemlerini kullanıp, ürünü tanıtmak için bir deve üstünde müzik çalarak sokakları geziyordu. Bu yöntem özellikle okuma yazma bilmeyen Osmanlı tüketicisine ulaşmak için kullanılıyordu. Dönemin Osmanlı gazetelerindeki reklamlara bakıldığında, Nestle'nin yeni depo distribütörünün George Baker & Son isimli bir şirket olduğu görülüyor. Londra merkezinin yönetiminde ve George Baker & Son şirketinin yeni mahalli distribütör olmasıyla, Ortadoğu bölgesi için bütün ürün yelpazesi, pazarlama ve reklam stratejileri yeniden canlandı. Nestle'nin Türkiye'de gelişen faaliyetlerinin sonucunda, şirket Ortadoğu bölümünü Londra'dan İstanbul'a almaya karar verdi. Bu girişim çerçevesinde atılan en mühim adımlardan biri, dönemin meşhur Osmanlı mecmuası Servet-i Fünun'da 26 sayfalık, tanıtım amaçlı bir ek vermek oldu. Bu, Osmanlı basınında yayınlanan şirket tanıtımlarının ilk örneklerinden biridir. Bu basın tanıtımı Osmanlı okurlara Nestle'nin temelleri, fabrikaları, üretim şekilleri, yeni ofis ve çalışanları ve tabii ki tarifleri hakkında bilgi veriyordu. 1905-1906 arasında reklam panoları ve açık hava reklamcılığı ile başlayan şirket, artık Beyoğlu/Pera'da ışıklandırılmış reklam yapmaya başlamıştı. Nestle bu teknolojiyi, şehrin en muhteşem ışıklandırılmış açık hava reklamcılığı olarak değerlendiriyordu. Genel anlamda ticaret amaçlı açık hava reklamlarına, herhangi bir dini yasaya veya padişahın kişiliğine karşı bir tutum göstermiyorsa izin veriliyordu. Ancak II. Abdülhamit döneminde çıkarılan yasalar poster ve afiş reklamları için gerekli izinleri belediyelerin vermesi mecburiyetini vurguladı. 1900'lerin başında,

Nestle halkın ilgisine hitap etmenin ve bu ilgiyi canlı tutmanın önemini anlamaya başladı. Bu önlemler arasında reklam panoları dikmek, mağazalar için reklam tabelaları dağıtmak, satış mağazalarını afişlerle süslemek, Osmanlı sağlık uzmanları ile sıkı iletişim kurmak ve Kızıl Haç ve Yunan Kızıl Haç tarafından düzenlenen fuarlara katılmak sayılabilir. Çok kullanılan başka bir yöntemse kampanya düzenlemekti. Örneğin 1914'ün başlarında şirket günlük Osmanlı Tanin gazetesine bir ilan vermiş ve merkez şubeye 12 adet kondense süt etiketi getirenlerin kuraya katılıp, hediyelerden bir tanesini kazanma şansına sahip olduğunu duyurmuştu (bianet.org).

Mc Donald’s Türkiye’de asla domuz ürünleri bulunmaz, bunun yanı sıra Türklerin ağız tadına uyması için Mc Turco diye yeni bir ürün de çıkardılar. Kesimler Pınar Et'in entegre tesislerinde, İslami kurallara ve Hayvan Refahı prensiplerine uygun, yüksek standartlarda, veteriner hekim kontrolünde kesim yapılmaktadır. McDonald's, yerel lezzetlere ve Türk damak tadına önem verir. Ayran, Double Köfteburger ve Izgara Tavuklu Sandviç gibi ürünler sadece Türkiye'deki restoranlarda bulunur. Bunun yanı sıra, yine bazı dönemlerde promosyonel olarak ya da döneme özgü satışa sunulan Ramazan Menüsü'ndeki çorba ya da keşkül gibi ürünler de sadece Türkiye'de servis edilir (mcdonalds.com.tr).

Resim 3.8.Mc Turco

Kürt vatandaşlara yönelik pazarlama çalışmalarıyla gündeme gelen “Etnik Pazarlama” yaklaşımına bir de “Alevi vatandaşlar” kulvarı ekleniyor. Alevilere yönelik yapılan yayınların izleyici bulması ulusal kanalları da harekete geçirdi son yıllarda. İlk yıllarda Alevi TV’lere reklam verenlerin çoğunu “mahalle esnafı” oluştururken Baktat, Keyveni Catering, Sevenhill ve Munzur Su gibi Alevi iş adamlarının sahip oldukları markalar da “destek” amacıyla reklam vermeye başladı. Beş yıl önce “Kanatçı Babo”dan reklam almakta zorlanan, hatta reklam alabilmek için tanınmış markaların reklamlarını ücretsiz yayınlamayı bile göze alan Alevi TV’leri, şimdilerde, Next&Next Star, Evkur, Türk Telekom, Denizbank, Vodafone ve THY gibi birçok kurumsal şirketten reklam almaya başladı. Reklam ajanslarıyla da çalışmaya başlayan Alevi TV’leri Türkiye medyasında yeni bir tematik reklam mecrası yarattılar. Siyasi korkularla markaların yıllardır korkarak yaklaştığı “Etnik Pazarlama” disiplini, artık Alevilere yönelik çalışmalarla her geçen gün kendini daha da güçlü hissettiriyor. Öyle görünüyor ki etnik problemler konusundaki yeni “demokratik siyasi açılımlar” pazarlama alanında da “etnik pazarlamaya” yönelişi artıracak. Şu anda yayına devam eden ve kendisini Alevi veya Alevi hassasiyetli televizyon olarak tanımlayan altı TV bulunuyor: Cem TV, Dem TV, Ekin TV, Kanal 12, Su TV, Yol TV (alevinet.com).

Resim 3.9.Kanatçı Baba

KAYNAKÇA

Akat, Ö. , Uluslararası Pazarlama Karması ve Yönetimi, 8.Baskı, Ekin Yayınevi, Bursa Mart 2012.

Akman, E. , ‘’Uluslararası Pazarlamada Ürün Stratejileri: Ürün Standardizasyonu /

Adaptasyonu ve Bir Uygulama’’ , T.C. Marmara Üniversitesi S.B.E. İşletme

Anabilim Dalı Uluslararası İşletmecilik Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2002.

Aktuğlu, I.K. , Eğinli, A.T. , ‘’Küresel Reklam Stratejilerinin Belirlenmesinde

Kültürel Farklılıkların Önemi’’, Selçuk İletişim, 6/3, 2010, (167-183).

Altınbaşak, İ. , Akyol, A. , Alkibay, S. , Arslan, F.M. , Burnaz. Ş. , Cengiz, E. , Erdil, S. , Gegez, A.E. , Günay, N. , Madran, C. , Şekerkaya, A. , Uydacı, M. , Ünüsan,Ç. , Yalçın, F.A. , Yolaç, G. , Küresel Pazarlama Yönetimi ,1.Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul Ekim 2008.

Altuna, O.K. , ‘’Uluslararası Marka Strateji Formülasyonu: Standardizasyon ve Uyarlama Yaklaşımları’’, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi

Dergisi, No:37, Ekim 2007, (159-171).

Armağan, E.A. , Gürsoy, Ö. , ‘’Satın Alma Kararlarında Tüketici Etnosentrizmi Ve Menşe Ülke Etkisinin Cetscale Ölçeği İle Değerlendirilmesi’’ , Organizasyon

Ve Yönetim Bilimleri Dergisi , Cilt:3 Sayı:2 , 2011, (67-77).

Baysal, A. , ‘’Etnik Pazarlama: Biji Marketing’’ , Yeni Pazarlama Trendleri Dergisi, 2003, (29-32).

Bradley, F. , Uluslararası Pazarlama Stratejisi, İçlem Er, 1.Baskı, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul 2002.

Çallı, İ.D. , ‘’Etnik Pazarlamada Helal Kavramının Kullanımı: Almanya’da Yayınlanan Gıda Reklamları Üzerine Bir İnceleme’’ , Anadolu Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:14 Sayı:4, 2014, (43-55).

Çilingir, Z. , ‘’Tüketici Etnik Kökenciliği Eğilimi Ölçeği: İstanbul İli Tüketicileri Üzerine Bir Pilot Araştırma’’ , Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler

Dergisi, Yıl:7 Sayı:13, 2014, (209-232).

Ecer, H.F. , Canıtez, M. , Uluslararası Pazarlama Teori Ve Uygulamalar, 2.Baskı, Gazi Yayınevi, Niğde 2005.

Erkal, M.E. , ‘’Etniklik ve Etnik Grup Kavramları Üzerine’’ , Türkiye ve Siyaset, Sayı:3, Ankara, Temmuz-Ağustos 2001, (33-40).

Emeklier, B. , ‘’ Fransa’nın Etnik Kimlik Sorunlarına Politik-Psikolojik Bir Yaklaşım: Korsika Örneği’’ , http://www.bilgesam.org/images/dokumanlar/0-

93-2014031914emeklier.pdf Erişim: 9.12.2015.

Farina, İ.A. , Gegez, E. , Ekmekçi, A.K. , Er, İ. , Küresel Pazarlama, 1.Baskı, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını, No:2821, Açık Öğretim Fakültesi Yayını No: 1779, Eskişehir 2013.

Guion, L.A. , Kent, H. , Diehl, D.C. , ‘’Ethnic Marketing: A Strategy for Marketing

Programs to Diverse Audiences’’ , University of Florida, IFAS Extension,

2010.

İslamoğlu, A.H. , Küresel Pazarlama, 1.Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul Kasım 2014.

İyigören, E. , ‘’Ustalık Eğitimi Genel Kültür Dersleri’’,

http://slideplayer.biz.tr/slide/3676559/ , Kastamonu Mesleki Eğitim Merkezi,

Kahveci, E. , ‘’İşletme Stratejileri Ve İhracat Performansı İlişkileri’’ , Akademik

Araştırmalar Ve Çalışmalar Dergisi, Yıl:4, Sayı:6, Haziran 2012, (2-34).

Kara, B. , Öztürk, R.G. , ‘’Etnik Pazarlama Ve Etnik Reklamcılık’’ , Galatasaray

Üniversitesi İletişim Dergisi, 2010, (27-49).

Karaçor, S. , ‘’İnternetin Uluslararası Pazarlamada Kültürel Farklılıkları Aşmada Rolü Ve Etkisi: Konya’daki İhracatçı Firmalar Üzerine Bir Uygulama’’ ,

Selçuk İletişim Dergisi, Sayı:4 Cilt No:4, 2007, (194-202).

Karafakioğlu, M. , Uluslararası Pazarlama Yönetimi:Teori,Uygulama ve Örnek

Olaylar, 9. Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul Ocak 2015.

Kaya, İ. , Müşterinize Dokunmanın 375 Yolu, Pazarlama Bi’ Tanedir, Bir Pazarlamalar Ansiklopedisi, 4. Dijital Baskı, İstanbul Haziran 2009.

Kazımov, A. , ‘’Uluslararası Pazarlamada Pazarlama Karması Stratejileri’’, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2004.

Kırdar, Y. , ‘’Dış Pazarlara Yönelme Nedenleri ve Stratejileri: Coca Cola Örneği’’,http://journals.manas.edu.kg/mjsr/oldarchives/Vol07_Issue13_2005/4

31.pdf, Erişim: 2.11.2015.

Koçoğlu, D. , ‘’Kobi’lerin Avrupa Birliğine Giriş Sürecinde Tutundurma Faaliyetleri Ve İhracata Olan Etkisi: Denizli Metal Eşya Ve Teçhizat Sanayinde Bir Araştırma’’,

http://dergipark.ulakbim.gov.tr/selcuksbmyd/article/view/5000084551/5000078 639, Erişim: 2.11.2015.

Mercan, B. , ‘’Türkiye’nin Yeni Tüketicileri İçin Yeni Pazarlama Trendi: Muhafaza

‘’Kar’’ Pazarlama’’ , T.C. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Halkla

İlişkiler ve Tanıtım Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 2015.

Meyer, E. , Bernier, I. , ‘’Standardizing or Adapting the Marketing Mix across

Culture, A case study:Agatha’’ , Halmstad University School of Business and

Engineering Business and Marketing , 2010.

Mucuk, İ. , Pazarlama İlkeleri , 7.Baskı, Türkmen Kitabevi, İstanbul 1997.

Mutlu, H.M. , Nakıpoğlu, A. , ‘’Uluslararası Pazarlama Stratejilerinin İhracat Performansı Üzerine Etkisi’’ Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, , Cilt:10, Sayı:38, Güz 2011, (245-261).

Nguyen, L.T.D. , ‘’Marketing Mix Across Cultures:Standardization or Adaptation,

Case: Binh Quoi Tourist Village’s Wedding Services To French And Japanese Markets’’ , Lahti University of Applied Sciences Degree Program in

İnternational Business Thesis Autumn , 2011.

Odabaşı, Y. , Oyman, M. ‘’Pazarlama İletişimi Yönetimi’’ , 8.Baskı, MediaCat Yayınevi, İstanbul 2002.

Öztürk, T. , ‘’Türk Tekstil Firmalarının Yurtdışı Pazarlarına Yönelik Markalaşma

Süreci Ve İlgili Pazarlama Faaliyetleri’’, T.C. İstanbul Teknik Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü İşletme Mühendisliği Anabilim Dalı İşletme Mühendisliği, Yüksek Lisans Tezi, Mayıs 2006.

Pires, G., Stanton, J., ‘’Service-Provider Retention and Switching Behaviour By

Ethnic Minority Consumers: The Portuguese Community in Sydney’’ ,

Sadedil, S.N. , ‘’Bir Etnik Gruba Yönelik Pazarlama Faaliyetlerinin Kurumsal İtibar

Üzerine Etkisi’’ , T.C. Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim

Anabilim Dalı Bütünleşik Pazarlama İletişimi Yönetimi Programı, Yüksek Lisans Tezi, 2011.

Sağlık, F. , Tutadze, N. , ‘’Uluslararası Pazarlarda Ürün Ve Marka Politikaları’’ , T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, 2007.

Sezgin, S. , Global Pazarlama: Stratejik Yaklaşım, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 1992.

Sirkeci, İ. , ‘’Ethnic marketing potential in England and Wales: New evidence from the 2001 UK Census’’, Asian Journal of Marketing, 2(1), 2009.

Solak, B. , ‘’Etnik Pazarlama Ve Türkiye’de Gıda Sektörüne Yönelik Bir Örnek Olay

Analizi’’ , T.C. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yüksek Lisans Tezi, Eylül 2010.

Şahin, B. , Kalyoncuoğlu, S. , ‘’Unilever Knorr’un Türkiye Pazarı İçin Ürün Kararlarında Uyguladığı Stratejilerin Standardizasyon ve Adaptasyon Kapsamında Değerlendirilmesi’’ , İşletme Araştırmaları Dergisi, 6/4, 2014, (87-119).

Taşkın, E. , Uluslararası Pazarlama, 1.Baskı, Türkmen Kitabevi, İstanbul 2012.

Taştan, Y.K. , ‘’Etnisite Kuramları’’ , Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset Ve Kültür

Dergisi, Sayı:6, 2010, (199-228).

Velioğlu, M.N. , ‘’Türkiye’de Etnik Pazarlama Gerçeği’’ , İktisat İşletme Finans

Yanmış, M. , Kahraman, B. , ‘’Gençlerin Dini Ve Etnik Kimlik Algısı: Diyarbakır Örneği’’ , Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt:8 Sayı:2, 2013, (117-153).

Yarangümelioğlu, D. , İşler, D.B. , ‘’Marka Bağlılığı Ve Etnosentrizm Çerçevesinde Tüketici Satın Alma Davranışları’’ , Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler

Dergisi, Sayı: 39, Ocak 2014.

Yılmaz H., ‘’Toplumsal Kültür Farklılıklarının Uluslararası Pazarlama Uygulamalarına Etkileri’’ , Pazarlama Dünyası Dergisi, 75(2), 1999, (38-42).

Williams, J.A. , ‘’The Effect of Ethnic and American Identification on Consumers

Responses to Ethnic Advertising Appeals’’ , The Florida State University,

1995. http://sukrukaya.org/wp-content/uploads/2013/03/Mal-Politikalar%C4%B1.pdf Erişim: 2.10.2015. http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/kultur/142_global.htm Erişim: 2.10.2015. http://www.aofdestek.net/kuresel.pazarlama/65047-acikogretim.fakultesi.kuresel. pazarlama.dersi.5.unite.ders.notlari.html Erişim: 3.10.2015. http://www.kozanbilgi.net/etnik-kimlik-ve-etniklik-kavramlari.html Erişim: 9.12.2015. http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2005/09/30/709489.asp Erişim: 10.12.2015. http://www.dw.com/tr/etnik-pazarlama-y%C3%BCkseli%C5%9Fte/a-15493111 Erişim: 10.12.2015.

http://blog.reklam.com.tr/pazarlama/nba-seyircileri-etnik-pazarlama-ile- cekiyor/1922/ Erişim: 10.12.2015. http://gizemakbulut.blogspot.com.tr/2009/12/etnik-kulturel-pazarlama.html Erişim: 10.12.2015. http://www.memoireonline.com/10/08/1595/ethnic-marketing-in-the-united- states.html Erişim: 10.12.2015. http://www.theguardian.com/media/2001/jun/26/marketingandpr Erişim: 11.12.2015. http://www.hurriyet.com.tr/yeni-trend-katkisiz-urunler-30308905 Erişim: 11.12.2015. http://www.marmara.de/tr/unternehmensstrategie/ Erişim: 11.12.2015. http://bianet.org/biamag/ekonomi/106426-osmanli-imparatorlugu-nda-nestle-nin- pazarlama-stratejileri Erişim: 11.12.2015. http://www.alevinet.com/2012/05/alevi-tv-ler-ve-reklam-pastasindaki-yerleri/ Erişim: 11.12.2015. http://millicumhuriyet.com/2011/06/06/turkiyenin-etnik-yapisi-x-turk/ Erişim: 12.12.2015. http://www.turkish-media.com/forum/topic/147588-turkiyenin-etnik-haritasi/ Erişim: 12.12.2015. https://www.mcdonalds.com.tr/turkiyede-mcdonalds-bunlari-biliyor-musunuz Erişim: 12.12.2015.

http://www.marketoloji.com/?p=817 Erişim: 23.12.2015. http://www.businews.eu/2010/03/05/tuketicilerin-satin-alim-davranislari/ Erişim:25.12.2015. http://www.biography.com/news/madam-cj-walker-biography-facts Erişim: 25.12.2015. http://www.capitalbay.news/news/901800-frederick-douglass-the-most- photographed-american-of-the-19th-century.html Erişim: 25.12.2015. http://www.thebarbiecollection.com/gallery/dolls-of-the-world-asia Erişim: 25.12.2015. https://www.pinterest.com/pin/12384967702214426/ Erişim: 25.12.2015. https://in.pinterest.com/pin/306737424591779025/ Erişim: 25.12.2015. https://www.surveymonkey.com/r/?sm=CD09N6nvU4DHOI59obuHaA%3D%3D Erişim: 25.12.2015.