8. TASARIM YÖNETÝCÝLERÝ NE YAPAR?
8.1. Türkiye'deki Durum
1990'lý yýllarýn ikinci yarýsýndan itibaren bazý büyük ölçekli Türk firmalarýnýn organizasyon þemalarýnda da tasarým müdürlükleri, yöneticiliklerine yer verilmeye baþlanmýþtýr. Bu tasarým yönetiminin Türk sanayisinin de gündemine girmekte olduðunun göstergesidir. Ancak Türk firmalarýn çok büyük bir kýsmýný oluþturan KOBÝ'ler için deðil tasarým yönetimi, bir katma deðer ve farklýlýk yaratma unsuru olarak tasarýmýn kendisi bile henüz tam anlamýyla bilinmemektedir. Türk endüstrisinin tasarým yönetimi konusundaki ihtiyacýný nasýl algýladýðýný saptamak üzere bünyelerinde tasarým yöneticisi veya karþýlýðý pozisyonun tanýmlý olarak mevcut olduðu firmalarda çalýþan yöneticiler ile irtibata geçilerek 2003 yýlýnda bir anket çalýþmasý gerçekleþtirilmiþtir. Bu bölümde söz konusu anket çalýþmasýnýn bazý sonuçlarý sunulmaktadýr. 2002 yýlý sonu itibarýyla bünyelerinde tasarým yöneticisi veya karþýlýk gelecek pozisyonun tanýmlý olarak mevcut olduðu 20 firma tespit edildi. Bu firmalarýn listesi Tablo 7'de sunulmuþtur.
Firma Ýsmi
Ford Otosan A.Þ. Nurus A.Þ.
Demirdöküm A.Þ.
Toprak Seramik ve Gýda San. ve Tic. A.Þ. Arçelik A.Þ.
Tunaçelik Eþya San.Tic. A.Þ.
Dekorum Dekorasyon ve Tekstil A.Þ. Koleksiyon Tasarým ve Mobilya Sanayii A.Þ. Karel Elektronik A.Þ.
VÝTRA Eczacýbaþý Yapý Gereçleri Sanayi ve Ticaret A.Þ. Paþabahce Cam Sanayi ve Tic. A.Þ.
Çilek Mobilya A.Þ. Vestel Elektronik A.Þ. Tepe Mobilya A.Þ. Conti Elektronik A.Þ. Derishow Mimarca Mercedes-Benz Türk
BSH Profilo Elektrikli Gereçler Sanayi A.Þ.
Teba / Günkol Güneþ Enerjisi ve Klima Sanayi A.Þ. ARTEMA Eczacýbaþý Yapý Gereçleri Sanayi ve Ticaret A.Þ.
Tablo 6. Türkiye'de Bünyelerinde Tasarým Yöneticiliði Pozisyonu
Bulunduran Firmalar (2002)
Bu firmalarda çalýþan tasarým yöneticisi veya eþdeðer pozisyonlardaki tasarýmcýlara dört ayrý bölümde kapalý ve açýk uçlu sorular ile 0-4 arasý bir Likert skalasý kullanýlarak yapýlan derecelendirmelerden oluþan anketler gönderilmiþtir. Çalýþmaya davet edilen firmalardan 14'ü 2003 yýlý içinde anketi tamamlayarak geri göndermiþlerdir. Anketlerin deðerlendirilmesi sonucunda þu sonuçlara varýlmýþtýr:
Ýdari bünyelerinde tasarým yönetimi pozisyonu tanýmlamýþ Türk firmalarý olarak tarif edilebilecek 14 firmalýk grubun profiline bakýldýðýnda, bu firmalarýn Beyaz Eþya, Tüketim Elektroniði, Mobilya (ev ve ofis) ve Seramik Vitrifiye sektörlerinde yoðunlaþtýklarý görülmektedir.
Çalýþan sayýsý açýsýndan bu firmalarýn ölçeklerine bakýldýðýnda ise 14 firmadan 6'sýnýn 500'den fazla çalýþaný olan büyük ölçekli iþletmeler olduðu ortaya çýkmaktadýr. Geri kalan firmalar ise aðýrlýklý olarak 150 ile 500 arasýnda çalýþana sahip orta büyüklükte iþletmelerdir. Bu grup içinde 100'den az çalýþaný olan firma sadece 1 tanedir. Orta büyüklükte tanýmlanan firmalarýn da aslýnda 150-500 arasýnda yer alan çalýþan sayýlarýyla bu büyüklükteki iþletmelerin "büyük" ölçekli olarak deðerlendirilebileceði Mobilya sektöründe yer alýyor olmalarý, bünyelerinde tasarým yönetimi iþlevlerine yönelik formal yönetsel pozisyon tanýmlayan Türk firmalarýnýn aðýrlýklý olarak büyük veya orta-büyük ölçekli iþletmeler olduðunu ortaya koymaktadýr.
Bu firmalarda tasarým yöneticilerinin baþýnda bulunduklarý tasarým birimlerinin ne zaman kurulduðu sorulduðunda, 14 firmadan sadece 1 firmada 1970'li yýllarýn ikinci yarýsý; 5 firmada 1980'li yýllar boyunca ve geri kalan 7 firmada ise aðýrlýklý olarak ikinci yarýsýnda olmak üzere 1990'lý yýllarda tasarým birimlerinin kurulduðu anlaþýlmýþtýr. Bir firmada ise tasarým birimi bulunmamaktadýr. Tasarým birimlerinin içlerinde bulunduklarý diðer birimlerden baðýmsýz bir departman olarak örgütlenmesi ve bu tasarým yöneticiliði pozisyonlarýnýn yaratýlmasý ise 1990'lý yýllarýn ortasýndan itibaren baþlamýþ ve 90'larýn ikinci yarýsýnda yoðunlaþmýþ görünmektedir. Çalýþmaya katýlan firmalarýn büyük bir kýsmýnda (10+) tasarým departmanlarýnýn dýþýnda ürün geliþtirmeye yönelik baþka birimlerin de mevcut olduðu belirtilmiþtir. Bunlarýn aðýrlýklý olarak Ar-Ge ve Ürün Geliþtirme (mühendislik) departmanlarý olup, beyaz eþya, elektronik ve vitrifiye sektörlerinde yer alan büyük ölçekli firmalar için beklenen bir sonuçtur. Tasarým yöneticilerinin, çalýþmada yer alan firmalarýn yarýsýnda doðrudan veya dolaylý olarak firma genel müdürüne baðlý olarak çalýþtýklarý gözlenmektedir. 3 firmada tasarým yöneticileri pazarlamaya baðlý olarak çalýþýrken, geri kalan 4 firmada tasarým yöneticileri, ürün yönetimi, AR- GE ve üretim birimlerine baðlý olarak çalýþmaktadýrlar.
Yönetim pozisyonunda kullanýlan unvanlar Tasarým Yöneticisi veya Müdürü, Endüstriyel Tasarým Yöneticisi, Proje ve Ürün Geliþtirme Müdürü/Yöneticisi olarak öne çýkmaktadýr. Çalýþmaya katýlan tasarým yöneticilerinin eðitim profili ele alýndýðýnda, 8 yöneticinin yüksek lisans, 6 yöneticinin ise lisans derecesine sahip olduðu ortaya çýkmaktadýr. Lisans dereceleri 3 makine mühendisi dýþýnda endüstriyel tasarým alanýnda aðýrlýk kazanmaktadýr. Tasarým yöneticileri içinde
76
makine mühendislerinden birisi MBA ve Finans olmak üzere iki yüksek lisans derecesine sahip iken, diðer ikisi endüstriyel tasarým alanýnda yüksek lisans derecesi almýþlardýr. Tasarým yöneticilerinin sorumlu olduklarý birimler 2 ile 19 kiþi arasýnda deðiþen büyüklüklere sahip, 14 firma için ortalama 7 civarýnda kiþiden oluþan ekiplerden oluþurken, aðýrlýklý olarak endüstriyel tasarýmcýlarýn oluþturduðu bu ekiplerde, Seramik ve Grafik tasarýmcýlarý, Mimarlar ve Mühendislerle beraber model ve CAD teknisyenleri veya teknik ressamlar da yer almaktadýr. Genel bilgiler özetlenecek olursa; Türkiye'de tasarým yönetimine formal bir yönetim pozisyonu olarak örgütlenme yapýlarýnda yer veren firmalarýn Beyaz Eþya, Tüketim Elektroniði, Mobilya, Seramik-Vitrifiye sektörlerindeki büyük ve orta ölçekli firmalar olduklarý, bu firmalarda tasarým birimlerinin aðýrlýklý olarak 1980 ve 90'lý yýllarda kurulduðu, bu birimlerin 2000'li yýllarýn baþý itibarýyla ortalama 10 kiþiyi aþmayan, endüstriyel tasarýmcýlarýn çoðunlukta olmasýna karþýn genelde çok disiplinli gruplardan oluþtuðu, tasarým yöneticisi pozisyonunun bu firmalarda 1990'lý yýllarýn ikinci yarýsýndan itibaren yaratýldýðý, tasarým yöneticilerinin yarýsýndan fazlasýný endüstriyel tasarým kökenlilerin, ikinci büyük grubu ise makine mühendislerinin oluþturduðu, yöneticilerin yarýsýna yakýn bir kýsmýnýn - 2 makine mühendisi dâhil - endüstriyel tasarým yüksek lisans derecesi sahibi olduðu söylenebilir.
Türkiye'de bünyelerinde tasarým yönetimi iþlevi tanýmlanmýþ firmalar, aðýrlýklý olarak tasarýmýn yoðun olarak kullanýldýðý sektörlerdeki büyük ölçekli firmalardýr. Tasarýma dayalý bir rekabet stratejisi benimsemiþ az sayýdaki orta ölçekli aile firmasý da bu gruba dâhil edilebilir. Bu çerçevede, anket çalýþmasýnýn sonuçlarý, tasarým-yoðun sektörlerdeki büyük ölçekli firmalarýn durumunu yansýtmaktadýr. Öte yandan, Türk imalat sanayiindeki firmalarýn yaklaþýk %98'ini KOBÝ'ler oluþturmaktadýr. Son 10 yýldýr Ýstanbul Sanayi Odasý iþbirliðiyle gerçekleþtirilen "KOBÝ'ler için Endüstriyel Tasarým" çalýþmasýnda, KOBÝ'lerin tasarým yönetimi konusunda acil olarak bilgilenmeye ihtiyaçlarý olduðu, bu ihtiyaçlarýn tasarým proje düzeyinden, stratejik düzeye kadar geniþ bir kapsama yayýldýðý gözlenmiþtir. Bu yüzden Türkiye'ye yönelik saptamalar yapýlýrken KOBÝ'lerin tasarým konusundaki yönetimsel ihtiyaçlarýný da dikkate almak gerekir (Er, Ö., 2004; Er ve Er, 2003; Er, H. A. ve diðerleri, 2003).
Örneðin, anket çalýþmasý sonucunda firma tasarým stratejisinin oluþturulmasýna katký ve tasarým sürecinin tanýmlanmasý, tasarým yönetiminin kurumsal düzeydeki sorumluluk kapsamý içinde öne çýkmaktadýr. Öte yandan, firma kurumsal stratejisine katkýda bulunmak ise kurumsal düzeydeki sorumluluklar arasýnda en geride yer alan sorumluluk alaný olarak belirtilmiþtir. Ürün stratejilerinin oluþturulmasýna katkýda bulunmak ve yeni ürün ihtiyaçlarýný tespit etmek de, çalýþmaya katýlan firmalarda tasarým yönetiminin nispeten düþük düzeyde algýlanan kurumsal sorumluluk alanlarý olarak görünmektedir. Oysa KOBÝ'lerin tasarým yönetimi konusundaki ihtiyaçlarýnýn, firma ve ürün stratejilerinin belirlenmesi ile pazardaki yeni ürün fýrsat ve ihtiyaçlarýnýn tespit edilmesini de içerecek þekilde çok daha geniþ kapsamlý olduðu gözlemlenmiþtir. Uluslararasý düzeyde tasarýmýn stratejik bir faktör olarak algýlanýþý da, tasarým yönetiminin kurumsal stratejiyi de kapsayacak þekilde geniþlemesi eðilimini desteklemektedir.
Proje düzeyinde ise pazar ve kullanýcý bilgisinin tasarým kýstaslarýna dönüþtürülmesi, tasarým iþ tanýmýnýn (brief) hazýrlanmasý, tasarým ekibinin oluþturulmasý, sorumluluklarýn daðýtýmý, prototip sürecinin planlama ve yönetimi, prototip sonrasý deðiþikliklerin yapýlmasý ve izlenmesi ve proje süresince firmadaki farklý birimler arasý iliþkilerin koordinasyonu ve proje sonucunun deðerlendirmesi tasarým yönetimine atfedilen asli sorumluluklar olarak öne çýkmýþtýr. Tasarým projelerinin yapýlabilirlik etütleri (fizibilite), proje maliyet analizi ve kontrolü ise birincil derecede önemli olmayan unsurlar olarak ortaya çýkmaktadýr. KOBÝ'ler için tüm bu alanlar eþit derecede önemli tasarým yönetimi sorumluluk alanlarýdýr. Özellikle, KOBÝ'lerin sermaye konusundaki sýkýntýlarý dikkate alýndýðýnda, proje düzeyinde para akýþýnýn kontrolü bir tasarým yöneticinin sorumluluk alanýna rahatlýkla girebilmektedir.
European Design Prize 1997 sürecinde ödüle aday gösterilen tüm firmalardan
tasarýmýn ne zaman ve nerede iþ süreçlerine girdiðini gösteren bir þema yapmalarý istendiði ve yapýlan her þemanýn farklý olduðu belirtiliyor.
Firmalarýn her birinde tasarým farklý þekillerde ve müþteri, teknoloji, araþtýrma,
finans, pazarlama, daðýtým ve lojistik, bilgi teknolojileri ve diðer parametrelere baðlý olarak farklý kombinasyonlarda kullanýlmaktadýr, dolayýsýyla tasarým yönetiminin sistematize edilmesinde zorluklar yaþanmaktadýr.
Tasarým yönetimi kompleks ve çok yönlü bir etkinlik ve özellikle küçük bir imalatçý
firmada, firmanýn yapýsý ve faaliyet alanýyla doðrudan baðlantýlýdýr.
Her firmaya uygulanabileceði iddia edilen formüller, arka arkaya sýralanan maddeler
ya da el kitaplarý þüpheyle karþýlanmalýdýr.
Her firmanýn stratejisi, yönetim yapýsý ve kültürü farklý olduðu gibi tasarým
yönetimi yaklaþýmý da farklýdýr.
Ancak bu durum tasarýmýn sýký ve etkin bir þekilde yönetilmesinin önemini
azaltmamaktadýr (Thackara, 1997). Önerilen:
Genel bir tasarým yöneticisi modeli yerine, yaratýcý ekip yönetimi, tasarým tedarik yönetimi gibi farklý yönetim konularýný ele alacak, bulunduklarý firma ve sektörün ihtiyaçlarýna adapte olabilen ve asýl olarak tasarýmýn firmaya katký saðlamasýný baþarabilecek yönetici ve yönetici adaylarý yetiþtirilmesi (Press ve Cooper, 2003)
Bir dizi vaka çalýþmasý sonunda tasarým yöneticilerinin üstlendiði görevler
þöyle tanýmlanmaktadýr:
Yaratýcý ekip yönetimi
Tasarým tedarik (procurement) yönetimi Muhasebe yönetimi
Pazarlama yönetimi Süreç yönetimi
78
Tasarým yöneticisinin rolü çok boyutludur ve kapsamý kiþinin kendi rolünü nasýl yorumladýðýna baðlý olarak belirlenir.
Amaç: Tasarýmýn çalýþýlan firmada etkin bir þekilde kullanýlmasýna katký yapýlmasý.
Baþarýlý tasarým yöneticileri çoðu kez bulunduklarý firmalarda tasarýmýn liderliðini
yapan kiþilerdir. Empati kurma yetenekleri vardýr. Ya kendileri tasarýmcýlar ya da tasarýmcý gibi düþünme becerisine sahiptirler.
Ýþ-aðlarý kurmakta ve ayný zamanda bulunduklarý organizasyonlarýn marka
deðerlerini baþkalarýyla paylaþmakta baþarýlýlar. Sahip olmalarý gereken bir özellik de kullanýcý ve tedarikçilerle iliþkileri kolaylaþtýrmak ve yönetmektir.
Öte yandan, firma yönetimlerinin de yapmasý gerekenler vardýr. Tasarým liderliði,
tasarým yöneticiliði ve tasarýmcý rollerini tanýmlamalý ama ayný zamanda onlarý yeniliðe yöneltecek þekilde de esnek ve dinamik olmalýdýrlar.
Sonuç olarak, firmalar ya da kuruluþlar tasarýmýn kendi stratejilerine nasýl katký
yapacaðýný ve iþlerine deðer katacaðýný anlamalýdýrlar. (Cooper, 2004)
Tasarýmcýlardan Beklentiler:
Tasarým becerilerini ve yaratýcýlýklarýný organizasyonlarýn en çok ihtiyaç duyduklarý,müþterilerin yaþamlarýna deðer katacak ürün ve servislerin yaratýlmasý için kullanacak, iþ baðlamýnda yer alan farklý disiplinlerin dilini konuþabilen, iþ süreçlerini yapýsal olarak kavrayan yeni profesyoneller olarak görev yapmalarý.
Yeni tasarým profesyonelleri bulunduklarý ya da dýþarýdan iþ yaptýklarý firmalarda
deðiþim ve inovasyonun öncüsü olacak ve tasarýmý bütüncül kullanýcý deneyimi baðlamýnda deðerlendirecek þekilde eðitilmelidir (Press ve Cooper, 2003).