Türkiye‟de sürdürülebilir kalkınma konusundaki çalıĢmalar

Türkiye sürdürülebilir kalkınma prensiplerini “politika oluĢturma” noktasında büyük ölçüde kalkınma hedeflerine entegre etmiĢtir. Bu doğrultuda kamu yönetimin yeniden yapılandırılması için yapılan yasal, kurumsal ve finansal düzenlemelerin birçoğunda da “sürdürülebilirlik” ilkesinin yer aldığı görülmektedir. Ayrıca, sürdürülebilir kalkınmayı destekleyen açık ve etkin kanunlar çıkarılmıĢtır.

2006 yılında 2872 sayılı Çevre Kanununda kapsamlı bir düzenlemeye gidilmiĢtir.7 _{Çevre Kanununda yapılan bu değiĢiklik çerçevesinde, Kanunun amacı}

sürdürülebilir kalkınma prensibine dayandırılmıĢtır;

“5491 Sayılı Çevre Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, Madde 1 - Bu Kanunun amacı, bütün canlıların ortak varlığı olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda korunmasını sağlamaktır.”

Çevre Kanununda yapılan kapsamlı değiĢikliklerle bazı konularda yeni düzenlemeler getirilmiĢtir. Bunlar; sulak alanların korunması, nesli tehlike altında olan bitki ve hayvanların korunması, balık çiftlikleri ve çevre yönetimi sorunları, stratejik çevre değerlendirmesi, toprak koruma, çevre tazminatı, medyanın çevre bilinç-bilgilendirme yükümlülüğü, belediyelerin çevre katkı payı belirleme yetkisi ve mahalli hizmet birliklerinin çevre yönetimindeki önemi hakkındaki konulardır. Ayrıca, yeni değiĢiklikler içinde çevre için yapılan yatırımları teĢvik etmek amacına yönelik bir düzenleme yer almıĢtır. Bu düzenlemeyle, “arıtma tesisi kuran, iĢleten ve yönetmeliklerde belirtilen yükümlülükleri yerine getiren kuruluĢların arıtma tesislerinde kullandıkları elektrik enerjisi tarifesinin, sanayi tesislerinde kullanılan enerji tarifesinin yüzde ellisine kadar indirim uygulanması” sağlanmaktadır. Ancak uygulamada baĢta kurumsal mekanizmalar olmak üzere çeĢitli eksiklikler mevcuttur.

35 Çevre sorunlarının tespiti ve çözüm önerilerine yönelik 1998 yılında Devlet Planlama TeĢkilatı tarafından hazırlanan Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı (UÇEP), Türkiye‟de sürdürülebilir kalkınma bileĢenlerinin dikkate alındığı ve çevre politikalarının sektörel politikalara entegrasyonu için bir dizi strateji ve bu bağlamda politika ve eylem planları öneren kapsamlı bir politika belgesi olmuĢtur (DPT, 1998). Uluslararası politika taahhüt belgeleri açısından bakıldığında, Türkiye‟nin, sürdürülebilir kalkınma alanında ağırlıklı olarak BirleĢmiĢ Milletler kararlarını politikalarına aktardığı görülmektedir. Türkiye, BirleĢmiĢ Milletler kararları doğrultusunda bazı alanlarda programlar ve eylem planları da hazırlamıĢtır. Bu dokümanların bir kısmı BirleĢmiĢ Miletler konferanslarına hazırlık aĢamalarında ulusal raporlar olarak üretilmiĢ (2002 Türkiye Sürdürülebilir Kalkınma Ulusal Raporu), bir kısmı da konferans kararları gereği hazırlanması gereken dokümanlar olmuĢtur (Ulusal Gündem 21 Programı, Yerel Gündem 21 Programları, vb.) (Talu, 2007).

2000 yılında taslak olarak hazırlanan Ulusal Gündem 21 raporu iki noktayı vurgulamaktadır. Birincisi toplumun ekonomik ve sosyal geliĢmesi ile çevrenin korunması süreçlerinin bir araya getirilmesi, ikincisi ise, Türkiye‟de çevrenin korunmasının toplumun çeĢitli kesimlerinin aktif katılımı ve iĢbirliği ile planlanması, yönetilmesi ve denetlenmesi süreçlerinin kolaylaĢtırılması ile bu alandaki var olan engellerin kaldırılmasıdır (Talu, 2007).

Türkiye, 2002 yılındaki BirleĢmiĢ Milletler (BM) Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesine Sürdürülebilir Kalkınma Ulusal Raporu hazırlayarak katılmıĢtır (Çevre Bakanlığı, 2002). Raporda yer alan bazı temel hususlar aĢağıda verilmiĢtir:

 Ekonomik Eksen: Ekonomideki ve finans sektöründeki belirsizlik ve istikrarsızlığın giderilmesi, güven ortamının yaratılması, adil rekabet koĢullarının korunması ve geliĢtirilmesi, yabancı sermaye giriĢinin hızlanması ve Avrupa Birliği üyeliği konusunun açıklığa kavuĢturulması.

 Çevre Ekseni: Altyapı ve atık giderme tesisi eksikliklerinin giderilmesi, temiz üretim teknolojileri, çevre dostu ve kaynakları tahrip etmeyen

36

üretim ve tüketim kalıpları ile çevre yönetimi ve kalite güvence sistemlerinin geliĢtirilmesi, ulusal enerji tasarrufunun ve talep istikrarının sağlanması.

 Toplumsal Eksen: Kurumsal toplumsal sorumluluk giriĢimlerinin geliĢtirilmesi, yoksulluğun giderilmesi, iĢgücü ile genç nüfusun eğitim ve istihdam yapısının geliĢtirilmesi.

BM Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi sonucunda kabul edilen Johannesburg Uygulama Planında ülkelerin ulusal düzeyde yasal ve kurumsal çerçeveleri geliĢtirmeleri öngörülmektedir. Sürdürülebilir kalkınma politikalarına üst karar verici düzeyinde odaklanılabilmesi için etkin bir kurumsal yapının varlığı ve bu yapının yerel/bölgesel düzeye de yansıması önemlidir. 2006 yılında, sürdürülebilir kalkınma yaklaĢımının Türkiye‟de bir sistem bütünlüğü içerisinde strateji, plan ve programlara entegre edilmesini sağlamak amacıyla Devlet Planlama TeĢkilatı nezdinde DıĢiĢleri Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı ve Çevre ve Orman Bakanlığının temsil edildiği Ulusal Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu kurulmuĢtur.

2000 yılında yapılan Bin Yıl Zirvesi sonunda belirlenen Binyıl Kalkınma Hedefleri doğrultusunda Türkiye 2005 ve 2010 yıllarında Binyıl Kalkınma Hedefleri Raporlarını yayınlamıĢtır. Devlet Planlama TeĢkilatı tarafından hazırlanan ve Haziran 2010‟da Ġstanbul‟da yapılan Binyıl Kalkınma Hedefleri Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu Bölgesel Konferansında sunulan 2010 yılı raporunda Binyıl Kalkınma Hedefleri ilgili yaĢanan geliĢmelere, mevcut politikalara ve karĢılaĢılan zorluklara yer verilmiĢtir. Söz konusu raporda, Türkiye‟nin 2005 yılından bugüne özellikle çocuk ölümlerinin azaltılması ve anne sağlığının iyileĢtirilmesi hedeflerine yönelik önemli ilerlemeler kaydettiği belirtilerek, karĢılaĢılması muhtemel önemli zorlukların ve yapısal engellerin olduğu ifade edilen toplumsal cinsiyet eĢitliğinin sağlanması hedefine özel önem verilmesi gerektiği vurgulanmıĢtır (DPT, 2010).

Türkiye‟nin AB ile bütünleĢme hedefine yönelik ortaklık iliĢkisinin önemli bir aĢamasını oluĢturan Gümrük Birliği sürecinde, Türkiye, mevzuatını AB‟nin gümrük ve ticaret politikalarının yanı sıra rekabet ve fikri sınaî mülkiyet haklarına

37 iliĢkin politikalarının da dâhil olduğu kapsamlı bir alanda uyumlaĢtırma yükümlülüğünü üstlenmiĢtir (ĠKV, 2010). Bu çerçevede özel sektör, uluslararası rekabet gücünü koruyabilmek için uluslararası düzeydeki çevresel taahhütlere önem vermeye baĢlamıĢtır. Bu da, çevre ve ekonomi politikalarındaki iç içeliğin özel sektör açısından önemle değerlendirilmeye baĢlanmasına yol açmıĢtır.

Avrupa Birliğinin sürdürülebilir kalkınma politikaları, 1999 yılında hızlanan Avrupa Birliği üyelik süreci ile birlikte Türkiye açısından önem kazanmıĢtır. 2003 yılında Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine ĠliĢkin Türkiye Ulusal Programının8 _{orta vadeli hedefleri arasında sürdürülebilir kalkınma prensiplerinin}

sektörel politikalarda benimsenmesi yer almıĢtır. Bu çerçevede sektörel politikaların temeli olan kalkınma politikalarının sürdürülebilir kalkınma ilkeleri çerçevesinde yeniden değerlendirilmesi amacıyla Devlet Planlama TeĢkilatı, BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı ve Avrupa Birliğinin iĢbirliğinde 2006-2008 yılları arasında Sürdürülebilir Kalkınmanın Sektörel Politikalara Entegrasyonu Projesi uygulanmıĢtır. Proje kapsamında hibe programları yanı sıra, pilot olarak seçilen ormancılık, balıkçılık, enerji, bilim ve teknoloji ile kentleĢme sektörlerinde sürdürülebilirliğin nasıl sağlanacağına dair çalıĢmalar yapılmıĢtır. Kamu kuruluĢları, sivil toplum kuruluĢları, yerel yönetimler, akademik çevreler ve özel sektör temsilcilerinin katılımları ile oluĢturulan çalıĢma gruplarında sürdürülebilir kalkınma anlayıĢının sektörel politikalara entegrasyonuna yol gösterici olacak Sektörel Sürdürülebilir Kalkınma Politika Seçenekleri Belgelerinin hazırlanması amaçlanmıĢ olup, sektörlerin sürdürülebilirlik esaslarının belirlenmesi için öncelikle her bir sektörde mevcut durum, uluslararası yükümlülükler, ulusal mevzuat ve programlarda yer alan politika ve stratejiler gözden geçirilmiĢ, sektörün yarattığı olumlu ve olumsuz dıĢsallıklar belirlenmiĢtir. Sonrasında, pilot sektörlerin entegrasyonunu sağlamaya yönelik sektörel politika seçeneklerinin diğer sektörlerle iliĢkisi kurulmuĢtur.

8 _{23 Haziran 2003 tarih ve 2003/5930 sayılı Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine ĠliĢkin Türkiye Ulusal}

Programı ile Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine ĠliĢkin Türkiye Ulusal Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve Ġzlenmesine Dair Bakanlar Kurulu Kararı

38

Türkiye‟de sürdürülebilir kalkınma taahhütleri açından önemli olan bir baĢka uluslararası faaliyet alanı OECD ile yapılan çalıĢmalardır. OECD Çevre Politikaları Komitesi tarafından 1992 yılında hazırlanan Türkiye‟de Çevre Politikaları Raporunda Türkiye‟nin çevre ile kalkınmayı bağdaĢtırma problemiyle karĢı karĢıya olduğu belirtilmiĢ ve uyuma yönelik tavsiyeler yer almıĢtır (OECD, 1992). Ekonomik faaliyet sektörlerinin tamamı ile ilgili tüm devlet politikalarına, çevresel konuların entegre edilmesi yönündeki bu tavsiyelerin çevre politikalarının uygulanmasında yol gösterici olduğu görülmüĢtür.

Ġlk OECD çevre politikaları raporunun devamı mahiyetinde olan ikinci OECD çevre raporu ise Türkiye Çevresel BaĢarı Raporu baĢlığı ile çevrenin diğer sektörlere entegrasyonunun güçlendirilmesi amacıyla 1999 yılında hazırlanmıĢtır (OECD, 1999). Raporda Türkiye‟nin çevresel performansı, ulusal hedeflerin ve uluslararası taahhütlerin yerine getirilme derecesi ile çevresel etkinlik ve ekonomik verimlilik kriterleri esas alınarak değerlendirilmiĢtir. Raporda ayrıca, çevresel ve ekonomik politikaların entegrasyonuna iliĢkin Türkiye‟de turizm sektörü örnek sektör olarak çalıĢılmıĢ ve bu sektörün politikaları sürdürülebilir kalkınma politikaları açısından incelenmiĢtir. 2008 yılında hazırlanan Çevresel Performans Türkiye Ġncelemeleri Raporu, ülkemizdeki mevcut durumu ortaya koymakta, karar vericiler için gelecekteki çevresel politikalara yönelik önerilerde bulunmaktadır (OECD, 2008). Bu raporda, 1999 yılından bu yana hava ve su yönetimi, doğa koruma, sürdürülebilir kalkınma hedefleri, uluslararası yükümlülükler gibi hemen hemen her alanda çevre sektöründe kaydedilen geliĢmeler ortaya konulmaktadır.