Ekonomik ĠĢbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD)

Ekonomik ĠĢbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) tarafından üye ülkelerdeki sürdürülebilir kalkınma ile ilgili geliĢmeleri izlemek için çok sayıda ekonomik, sosyal ve çevresel gösterge geliĢtirmiĢtir. OECD, 1980‟lerde çevresel göstergeler temel setini ve Baskı (Pressure-P)-Durum (State-S)-Cevap (Response-R) (PSR) adı verilen kavramsal çerçeveyi geliĢtirmiĢtir.

1991 yılında, OECD çevresel göstergeler için 15 tematik konudan ve yaklaĢık 83 göstergeden oluĢan bir temel set hazırlamıĢtır. Bu 83 göstergenin 53 adedini ana gösterge olarak belirlemiĢtir. Çevresel konular iki boyutla incelenmektedir: çevresel kalite (iklim değiĢikliği, ozon tabakasının incelmesi, ötrofikasyon, asidifikasyon, toksik kirlenme, kentsel çevre kalitesi, biyolojik çeĢitlilik, kültürel peyzaj ve atık) ve doğal kaynaklar (su kaynakları, orman kaynakları, balık kaynakları, toprak bozulması (çölleĢme, erozyon) ve materyal kaynakları, sosyoekonomik ve genel konular). Bu temel set, 1991 yılından beri her iki yılda bir “OECD Çevre Göstergeleri” adıyla yayınlanmakta olup (OECD, 2003) en sonuncusu 2006 yılında yayımlanmıĢtır (OECD, 2006).

47 OECD, çevresel ve sektörel politikaların entegrasyonunu gözden geçirmede, birçok ekonomik sektördeki kaynak kullanımını ve emisyon yoğunluğunu izlemede ve çevresel baskıları ekonomik büyümeden ayırmada faydalı bir araç olabilecek sektörel gösterge yaklaĢımını benimsemiĢtir. UlaĢım, enerji, tarım, ormancılık ve sürdürülebilir hane halkı tüketimi sektörleri için sektörel çevre göstergeleri setlerini yayınlamıĢtır. OECD sektörel gösterge setleri; çevresel göstergeleri (örn. kirletici madde emisyonları), ekonomik göstergeleri (örn. Sektörel çıktılar, fiyatlar ve vergiler, sübvansiyonlar) ve seçilmiĢ sosyal göstergeleri kapsamaktadır.

2001 yılında, OECD, ülkelerin ilgisini daha az sayıdan oluĢan göstergelere çekmek amacıyla temel göstergeler setini kullanarak daha küçük ölçekli anahtar çevre göstergeler setini (Key Environmental Indicators) oluĢturmuĢtur. Anahtar çevre göstergeleri, kirlilik ve doğal kaynak konularına ve çevresel baskı ve koĢullara odaklı Baskı-Durum-Cevap modeline göre sınıflandırılmıĢtır. Bu göstergeler, kirlilik konuları (iklim DeğiĢikliği, ozon tabakası, hava kalitesi, atık üretimi, tatlı su kalitesi) ile doğal kaynaklar ve varlıklar konularını (tatlı su kaynakları, orman kaynakları, balık kaynakları, enerji kaynakları, biyolojik çeĢitlilik) içermektedir (OECD 2004).

OECD, gösterge çalıĢmalarında yeni bir yaklaĢım olan ülkelerin çevresel performansına dayalı ayrıĢma (decoupling) gösterge tipleri üzerinde çalıĢmalara yoğunlaĢmıĢtır. AyrıĢma (decoupling) kavramı “çevresel olumsuzluklar” ile “ekonomik artılar” arasındaki bağı ortadan kaldırmak anlamında kullanılmaktadır. Bu göstergelerle çevre üzerinde doğrudan baskı oluĢturan ve doğal olarak bağlantılı olduğu uygun ekonomik değiĢkenlerle ilgili büyüme oranları kastedilmektedir. Bu göstergeler çeĢitli çevre konularını içeren iki ana grup halinde gruplandırılmıĢtır (OECD, 2002b):

 Ġklim değiĢikliği, hava kirliliği, su kalitesi, atıkların imha edilmesi ve madde ve doğal kaynak kullanımı odaklı toplam ekonomik faaliyetten çevresel baskıların ayrılmasını temsil eden makro-düzeydeki ayırıcı göstergeler

48

 Enerji, ulaĢım, tarım ve üretim gibi belirli sektörlerdeki üretime ve kullanıma odaklanan sektöre özel ayırıcı göstergeler

2001 yılında, OECD sürdürülebilir kalkınma göstergeleri için tematik bir çerçeve oluĢturularak sürdürülebilir kalkınma gösterge seti önerisi geliĢtirmiĢtir. (OECD, 2001d). OECD sürdürülebilir kalkınma gösterge seti, varlıkları sürdürmek ve Ģimdiki ihtiyaçları sağlamak Ģeklinde iki grup altında 15 temayı izlemeyi amaçlayan 20 adet göstergeyi içermektedir. OECD sürdürülebilir kalkınma gösterge setine aĢağıda yer verilmektedir.

Tablo 2.1. OECD Sürdürülebilir Kalkınma Gösterge Seti

Tema Göstergeler

Kaynak göstergeleri: Varlıkları sürdürmek Ekonomik Değerler

ÜretilmiĢ Değerler Ar-Ge Değerleri Mali Değerler

Net sermaye stoku hacmi Çok faktörlü üretkenlik artıĢ hızı Net yabancı varlıklar

Cari iĢlemler dengesi

BeĢeri Sermaye

BeĢeri Sermaye Stoku BeĢeri Sermaye Yatırımı BeĢeri Sermayedeki Azalma

Üst orta ve yüksek eğitim görmüĢ nüfusun oranı Eğitim harcamaları ĠĢsizlik oranı Çevresel Değerler Hava Kalitesi Su Kaynakları Enerji Kaynakları Biyolojik ÇeĢitlilik

Sera gazı emisyonu indeksi CO2 emisyonları

NOx emisyonları

SOx emisyonları

Su kullanım yoğunluğu (çekimler/yenilenebilir kaynaklar) Enerji tüketimi

Korunan alanların toplam ülke yüzölçümüne oranı

Sonuç Göstergeleri: ġimdiki ihtiyaçları sağlamak

Tüketim Gelir Dağılımı Sağlık

ĠĢ Durumu/Ġstihdam Eğitim

Hane halkı nihai tüketim harcaması Belediye atığı oluĢturma yoğunluğu Gini katsayısı

Doğumdaki yaĢama ümidi Kentsel hava kalitesi Ġstihdamın nüfusa oranı Eğitime katılma oranı Kaynak: OECD, 2001d

49 OECD sürdürülebilir kalkınma gösterge seti, sürdürülebilir kalkınmanın genel durumunu göstermek yerine ana eğilimleri tespit etmek ve seçilmiĢ konulara dikkati çekmek amacıyla hazırlanmıĢ olup, 2001 yılından itibaren OECD çevresel ve ekonomik ülke incelemelerinde kullanılmaktadır.

2.1.3. Avrupa Birliği (AB)

Avrupa Birliği Komisyonu, sürdürülebilir kalkınma göstergeleri için bir çerçeve hazırlarken, temel olarak 2001 yılında hazırlanan AB Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisi, 2002 yılında düzenlenen Avrupa Konseyinin Barselona toplantısı, 2002 Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi Johannesburg Deklarasyonu ve Uygulama Planı ile Lizbon Stratejisini (AB, 2002b) dikkate almıĢtır. Ayrıca, OECD tarafından hazırlanan Uluslararası Kalkınma Hedefleri ve BM tarafından 2000 yılında hazırlanan Binyıl Kalkınma Hedeflerini de gözetmiĢtir.

Avrupa Komisyonu Ġstatistik Ofisi (EUROSTAT) ve Avrupa Çevre Ajansı (AÇA) gösterge çalıĢmaları için Ġtici Güç (Driving Force, D)-Baskı (Pressure, P)- Durum(State, S)-Etki(Impact, I)-Cevap(Response, R) (DPSIR) olarak adlandırılan bir kavramsal çerçeve geliĢtirmiĢtir (AB, 2005). Bu gösterge çerçevesinde sosyal, ekonomik ve çevre sistem bileĢenleri arasında etki-tepki iliĢkileri olduğunu varsayılmaktadır. DPSIR çerçevesi bileĢenleri aĢağıda örneklenmiĢtir:

 Çevresel değiĢime sebep olan itici güçler (örn. endüstriyel üretim )

 Çevre üzerindeki baskılar (örn. atık su boĢaltımı)

 Çevrenin durumu (örn. akarsu ve göllerdeki su kalitesi)

 Nüfus ve ekonominin ekosistemler üzerindeki etkileri (örn. su tüketimi)

 Sorunun çözümü için toplumun tepkisi veya cevabı (örn. su havzalarının korunması)

DPSIR çerçevesi Avrupa Ġstatistik Ofisi ve Avrupa Çevre Ajansının yanı sıra birçok ülke tarafından sürdürülebilir kalkınma göstergeleri geliĢtirilmesinde kullanılmaktadır.

50

2001 yılında Avrupa Konseyi Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisini belirleyerek, AB sürdürülebilir kalkınma göstergeleri temel setinin geliĢtirilmesini öngörmüĢtür (AB, 2001). Avrupa Ġstatistik Ofisi baĢkanlığında ulusal uzmanlardan oluĢan bir çalıĢma grubu tarafından geliĢtirilen gösterge seti temalar ve alt-temalara dayandırılmıĢtır. Göstergelerin ilk seti 2005 yılında Komisyon tarafından kabul edilmiĢtir. Bu gösterge seti (hiyerarĢik üç-seviyeli bir piramit Ģeklinde) toplam 155 göstergeden oluĢmaktadır (AB, 2005).

2006 yılında yenilenen AB Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisinde her bir sorun alanındaki değiĢimlerin izlenebilmesi için sürdürülebilir kalkınma göstergelerinin geliĢtirilmesi kararlaĢtırılmıĢtır. Mevcut gösterge seti yenilenen stratejiyle uyumun sağlanabilmesi için 2007 yılında gözden geçirilmiĢtir (EUROSTAT, 2009).

Sürdürülebilir kalkınmanın Avrupa Birliği ölçeğinde entegre bir değerlendirmesine olanak sağlamak üzere gösterge seti aĢağıda yer alan çerçevede hazırlanmıĢtır:

 Düzey-1 göstergeler: Üst düzey Avrupa Birliği politika konularını 10 ana baĢlık göstergesiyle;

 Düzey-2 göstergeleri: Öncelikli politika konularını 33 adet göstergeyle;

 Düzey-3 göstergeleri: Seçilen temaları ve tamamlayıcı nitelikteki sürdürülebilir kalkınma temalarını 82 adet göstergeyle

ölçen hiyerarĢik bir yapı kurgulanmıĢtır.

AB Sürdürülebilir Kalkınma Göstergeleri EUROSTAT tarafından iki yılda bir yayınlanmakta olup, gösterge listesi kullanılan gösterge çerçevesiyle birlikte Ek 3‟te yer almaktadır.

Avrupa Çevre Ajansı, çevresel konular üzerinde tematik bazlı çalıĢmaktadır. 2004 yılında, Avrupa Çevre Ajansı, 37 göstergeden oluĢan temel göstergeler seti (Avrupa Çevre Ajansı- Temel Göstergeler Seti) onaylamıĢtır. Avrupa Birliği politika önceliklerine yönelik temel set, altı çevre temasını (hava kirliliği ve ozon tabakasının

51 incelmesi, iklim değiĢikliği, atık, su, biyolojik çeĢitlilik ve mekânsal çevre) ve dört sektörü (tarım, enerji, ulaĢım ve balıkçılık) kapsamakta olup, liste halinde Ek 4‟de yer verilmiĢtir (AÇA, 2010). Avrupa Çevre Ajansı sektörel gösterge setleri üzerinde de çalıĢmakta, ulaĢım, enerji ve tarım gibi kendisi için öncelikli olan sektörel konuları kapsayan göstergeler geliĢtirmektedir.

Görüldüğü üzere uluslararası kuruluĢların sürdürülebilir kalkınma göstergeleri bazı farklılıklar göstermesine karĢın büyük ölçüde benzer nitelik taĢımaktadır. Ek 5‟te yer alan tabloda, AB‟nin sürdürülebilir kalkınma göstergeleri temel alınarak diğer uluslararası kuruluĢlarda bu göstergelerin durumu karĢılaĢtırmalı olarak özetlenmiĢtir. Avrupa Birliğine uyum sürecinde ülkemizin de AB sürdürülebilir kalkınma göstergeleriyle uyumlu bir gösterge seti geliĢtirmesine yönelik olarak Ek 5‟te yer alan tabloda ülke verisinin eksik olduğu tespit edilen göstergeler ile bu eksiklerin hangi kuruluĢlar tarafından giderilebileceğine iliĢkin bir öneri de geliĢtirilmiĢtir.