Endeks GeliĢtirme

3.1.1. Endeks tanımı, özellikleri ve teknikleri

Gösterge bir olayın/çevrenin/alanın durumuna iliĢkin bilgi sunan, açıklayan bir parametre veya parametrelerden elde edilen değer olarak açıklanırken endeks toplulaĢtırılmıĢ veya ağırlıklandırılmıĢ parametre ya da göstergelerden oluĢan bir set olarak tanımlanmaktadır (OECD, 2002a). Burada parametre ölçülen veya gözlemlenen bir özelliği ifade etmektedir.

Çevresel göstergelerin ana fonksiyonu halka ve karar vericilere çevreye iliĢkin açık ve basit bilgiler vermektir. ToplulaĢtırılmıĢ çevresel endeksler ise karmaĢık gerçekliklerin yönetici özeti (Jesinghaus, 1999: OECD‟den 2002a) olarak adlandırılmaktadır. ToplulaĢtırılmıĢ çevresel endeksler genelde çevre ile ilgili karmaĢık konuları takip edebilmek için bir araç olarak görülmekte, karar vericilerin uyguladıkları çevre politikalarının sonuçları karĢısında hesap verebilirliğini sağlamakta ve halkın çevre sorunlarını daha iyi anlayabilmesini mümkün kılmaktadır.

Basit göstergeler yalnızca bir değiĢkeni ölçmekte ve endekslere nazaran daha bilimsel ve daha nesnel olarak algılanmaktadır. Çünkü göstergelerin değerleri endekslerde olduğu gibi öznel seçimlere ya da farklı birimdeki değiĢkenlerin toplanmasına dayanmamaktadır. Bir endeksin geniĢ bir kabul görmesi için varsayımların, sınırlamaların ve kullanılan metodolojinin anlaĢılır olması gerekmektedir. Göstergelerden bileĢik endeks oluĢturulurken genelde nesnel bakıĢ

60

açısından öznelliğe doğru bir kayma söz konusudur. Çünkü endekslerin oluĢturulmasında kabul edilen varsayımlar ve gösterge seçim kriterleri genellikle öznel değerlendirmelere dayanmaktadır.

ToplulaĢtırma değiĢkenlerin ve benzer özellikteki birimlerin tüm bileĢenlerin ortalama değerini ifade eden tek bir sayıyı elde etmek üzere toplanması anlamına gelmektedir (UNDESA, 2000).

Genel olarak 3 çeĢit toplulaĢtırmadan bahsedilebilir (OECD, 2002a):

 Mekân bazlı toplulaĢtırma: Coğrafi ölçeğe bağlıdır. Ulusal çevre istatistikleri genelde yerel seviyedeki verilerin toplulaĢtırılmasıyla elde edilmektedir. Coğrafi ölçeğin seçimi izleme sonuçlarının oluĢturulacağı alanı, verinin ekosistem, idari sınır veya diğer hangi coğrafi seviyede toplulaĢtırılacağını ve alanın durumunu ifade edip edemeyeceğinin etkilemektedir. Örneğin, ülke ölçeğinde geliĢtirilecek bir endeks için il ölçeğindeki değiĢkenlerin toplulaĢtırılması gerekebilir.

 Zaman bazlı toplulaĢtırma: Ġzlenen parametrelerin zaman bağlı değiĢkenliğine ve kullanıĢlı bilgiye (günlük ölçülen parametrelerin yıllık ortalamaları gibi) daha çok ihtiyaç duyulmasıyla iliĢkilidir.

 Tematik toplulaĢtırma: Daha okunabilir ve özümsenebilir bilgiye duyulan ihtiyaçla iliĢkilidir. Tematik toplulaĢtırmayla veri ve alt-kategorilere dayanan toplamlar oluĢturulmaktadır (örn. emisyon envanterine dayanan toplam sülfür oksit (SOx) emisyonları, v.b.). Bu toplulaĢtırma uygun

dönüĢüm faktörleri kullanılarak kentsel hava kalitesi, küresel ısınma potansiyeli, v.b. endekslerinin oluĢturulmasında kullanılmaktadır.

Endeks oluĢtururken farklı toplulaĢtırma metodolojileri kullanılsa da, hepsinde ortak olan aĢamalar bulunmaktadır. Bunlar;

 değiĢkenlerin seçimi,

61

 ağırlıklandırma ve

 değer biçme aĢamalarıdır.

DeğiĢkenlerin seçiminde her bir değiĢkenin gösterge seçim kriterlerine uygun olması ve toplam setin ele alınan konuyu/problemi yeterli derecede ifade edebilmesi önemlidir.

Ġkinci aĢama olan “dönüĢüm”e değiĢkenlerin aynı birimde olmamaları durumunda gerek duyulmaktadır ve herhangi bir değiĢkendeki değiĢimin endeks puanına diğerlerinden daha çok etki etmesini engellemek için yapılmaktadır. Bu amaçla, logaritma alınması, belirli eĢik değerden üstü veya altının elenmesi, normalizasyon ve standardizasyon gibi yöntemler kullanılmaktadır. Örnek olarak, Ġnsani Kalkınma Endeksinde gelir bileĢeni hesaplanırken çok yüksek ulusal gelir seviyelerinin etkisinin azaltılması için ilk aĢamada tüm gelir değerlerinin karekökleri alınmaktadır. Sonra değiĢkenler minimum ve maksimum değerler 0 ve 100 olacak Ģekilde sıralanarak normalize edilmektedir.

DönüĢümde kullanılan bir baĢka yöntem ise gösterge değerlerinin politika hedeflerine uzaklık olarak ifade edilmesidir. Bu yöntemde değerler ya bir referans veya ortalama değerle, ya da en iyi veya en kötü performansa sahip ülke değerleriyle karĢılaĢtırma yapılmaktadır.

Ağırlıklandırma aĢamasında, endeksi oluĢturan değiĢkenlerin birbirleri arasındaki göreceli önem düzeyinin değerlendirilerek değiĢkenlere ağırlıklar verilmektedir. Endekslerde her bir değiĢkene eĢit ağırlık verilmesi sık kullanılan bir yöntemdir. Bazen doğa bilimleri kullanarak (örn. sera gazlarının etkilerine göre farklı ağırlık verilmesi gibi) ağırlıklandırma yapılmaktadır.

Son aĢama endeks puanlarına değer biçilmesi, diğer bir ifade ile puanların hangisinin iyi veya kötü değer olduğunu belirlemek üzere sınıflandırılmasıdır. Çoğu endekste, endeks değerleri çok iyiden zayıfa doğru bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır.

62

3.1.2. Çevre ve sürdürülebilir kalkınmaya yönelik endeks türleri

Çevre ve sürdürülebilir kalkınmaya yönelik olarak ulusal ve uluslararası bazda çok sayıda endeks geliĢtirilmiĢtir. Bu endeksler konularına göre dört baĢlık altında gruplandırılmaktadır (OECD, 2002a).

1. Sadece doğa bilimlerine dayalı endeksler, 2. Politika performans endeksleri,

a. Düzenleyici standartlarla bağlantılı endeksler, b. Politika hedefleri ile bağlantılı endeksler, 3. Muhasebe çerçevesine dayalı endeksler, 4. Özetleyici (sinoptik) endeksler

Sadece doğa bilimlerine dayalı endeksler, bir ortam içindeki çeĢitli parametrelerin yoğunlukları ile ortak nitelikleri arasındaki bilimsel iliĢki kurulması yoluyla toplulaĢtırılarak oluĢturulmaktadır. Bu endeksler, belirli bir zaman diliminde birçok değiĢkeni güvenilir olarak toplulaĢtıran ölçümlerdir. Doğal Sermaye Endeksi, Küresel Isınma Potansiyeli ve Ozon Tabakasının Ġncelme Potansiyeli endeksleri doğa bilimlerine dayalı endekslere örnek verilebilir.

Politika performans endeksleri, bir standartla ya da politika hedefleri ile ilgili olmak üzere 2‟ye ayrılır. Düzenleyici standartlarla bağlantılı endeksler, çevre kalite standartları ya da emisyon/deĢarj sınırları ile iliĢkilendirilmektedir. Bu endeksler mevcut durumun çevre kalitesi standartlarıyla karĢılaĢtırılması suretiyle oluĢturulmaktadır. Hava Kirliliği Endeksi, Kentsel Hava Kalitesi Endeksi ve Su Kalitesi Endeksi bu endekslere örnek olarak verilebilir. Politika hedefleri ile bağlantılı endeksler, mevcut durumun çevresel politika hedefleriyle iliĢkilendirilmesi suretiyle oluĢturulmaktadır. Hollanda Ulusal Çevre Politika Hareketi Politika Performans Endeksleri ve Almanya Çevre Barometresi/Endeksi bu endekslere örnek olarak verilebilir.

63 Muhasebe çerçevesine dayalı endeksler, sosyal ve çevresel değerlere parasal değerler belirleyerek, beĢeri refah seviyesini ölçmeyi amaçlamaktadır. Bu tür endekslere Sürdürülebilir Ekonomik Refah Endeksi, Gerçek Ġlerleme Göstergesi ve Dünya Bankası Gerçek Tasarrufları gibi “yeĢil” milli gelir endeksleri örnek verilebilir. Bu grup altında değerlendirilen Ekolojik Ayak Ġzi ve Toplam Madde Ġhtiyacı gibi diğer endeksler ise, parasal değerler yerine fiziksel ölçümler (hektar, ton, vs.) kullanarak çevresel refah düzeyi hakkında bilgi vermektedirler. Bu tür endeksler, ekonomik ve çevresel karar vericilerin dikkatini çekmektedir, çünkü büyük ölçüde kabul görmüĢ muhasebe çerçevelerine dayanmaktadırlar.

Özetleyici (Sinoptik) endeksler, oldukça karmaĢık konular hakkında anlaĢılır bir bakıĢ açısı sunmayı amaçlamaktadır. Bu tür endekslere; Çevresel Baskı Endeksi, BeĢeri Kalkınma Endeksi, Refah endeksi, Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi ve Çevresel Performans Endeksi örnek verilebilir.

Endeksler genel olarak OECD‟nin Baskı-Durum-Cevap çerçevesine dayanmaktadır. Çevre ve sürdürülebilir kalkınmaya yönelik en bilinen 21 adet endeksin temel özellikleri Ek 6‟da yer almaktadır. Bu endekslerden 8‟i sürdürülebilir kalkınma, 13‟ü ise çevresel endekstir. Endekslerin çoğu baskı-durum-cevap çerçevesinin yalnızca 1 bileĢenini; sadece çevresel sürdürülebilirlik ve çevresel performans endekslerinin baskı-durum-cevap çerçevesinin tüm açılarını içerdiği görülmektedir. Bu endekslerden Sürdürülebilir Ekonomik Refah Endeksi, Gerçek Ġlerleme Göstergesi, Sürdürülebilirlik Refah Barometresi Endeksi, BeĢeri Kalkınma Endeksi, Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi, Kentsel Kalkınma Endeksi ve Sürdürülebilir Kalkınma Tablosu sürdürülebilir kalkınmayı ölçmeyi amaçladığı görülmektedir.

Türkiye‟de çevre duyarlılığını geliĢtirmek üzere sivil toplum kuruluĢlarınca bu endekslerin bazıları kullanılmaktadır. Örneğin Ekolojik Ayak Ġzi, Doğal Hayatı Koruma Vakfı (WWF Türkiye) tarafından kullanıma sunulmuĢtur (WWF, 2010). Ayrıca, BirleĢmiĢ Milletler Ġnsani Kalkınma Endeksi, Çevresel Performans Endeksi, Çevresel Sürdürülebilirlik endeksi gibi uluslararası endeks çalıĢmalarında Türkiye

64

yer almaktadır. Bir sonraki kısımda bu endekslerden en çok kullanılan 3 endeks ayrıntılı olarak incelenecektir.

3.2. Uluslararası Alanda Kullanılan Endeks Örnekleri