Türkiye’de Özelleştirme Kaynakları ve Kullanımları 115

Türkiye’de özelleştirme gelirleri Özelleştirme Fonu’nda toplanır. Fonda toplanan gelir, özelleştirme yasasında belirtilen özelleştirme kapsamındaki kuruluşlar için gereken ödemeler, özelleştirme uygulamalarına ilişkin ödemelere ve borç ödemelerine harcanır. Artan nakit fazlası olması halinde, hazinenin iç ve dış borç ödemelerinde kullanılmak üzere hazine hesaplarına aktarılır.

4046 sayılı özelleştirme yasasına göre özelleştirme uygulamalarından elde edilecek gelirlerin, genel bütçe harcama ve yatırımlarda kullanılması olanağı bulunmamaktadır.

Aşağıdaki tabloda Özelleştirme İdaresi’nce hazırlanan 1986-2004 yılları arasında elde edilen kaynaklarla bunların kullanımları görülmektedir.

Tablo 3-10 : Türkiye’de Özelleştirme Kaynakları ve Kullanımları (1986-2004)

KAYNAKLAR(000TL)

1986 - 2002 2003 2004 TOPLAM %

ÖZELLEŞTİRME İŞLEMLERİNDEN TAHSİLAT 2.530.306 369.057 1.590.348 4.489.711 47,2 - Blok Satış Geliri 1.138.478 54.637 518.522 1.711.637

- Tesis ve Varlık Satış Geliri 206.962 189.389 573.110 969.461

- Halka Arz Geliri 714.709 0 51.797 766.506

- Uluslararası Kurumsal Arz Geliri 309.777 0 175.622 485.399 - İMKB'de Satış Geliri 120.981 121.991 219.395 462.366

- Diğer 39.399 3.040 51.902 94.341

TEMETTÜ GELİRİ 524.605 102.787 305.122 932.513 9,8

KAPSAM. KUR. VERİLEN BORÇ ANAPARA TAHSİL. 16.882 22.440 5.319 44.641 0,5 KAPSAM. KUR. VERİLEN BORÇ/TAHVİL FAİZ GEL. 6.345 1.037 0 7.382 0,1

DİĞER GELİRLER 87.223 25.115 20.910 133.248 1,4

BORÇLANMA 1.819.431 211.521 1.865.609 3.896.561 41

- Borçlanma (Borç, Tahvil, Bono v.b.) 1.806.804 155.000 1.728.000 3.689.804 - Dış Kredi ve Hibe Kullanımı 12.627 56.521 137.609 206.756

TOPLAM KAYNAKLAR (000 TL) 4.984.792 731.956 3.787.307 9.504.055 100

KULLANIMLAR(000TL)

1986 - 2002 2003 2004 TOPLAM %

ÖZ. KAP. KURULUŞLARA İLİŞKİN ÖDEMELER 1.895.024 562.834 653.679 3.111.538 33,7

- Sermaye İştiraki 1.174.794 340.354 534.502 2.049.650

- Kredi Biçiminde Verilen Borçlar 640.291 203.830 55.183 899.303 - Sosyal Yardım Zammı Ödemeleri 12.532 1.711 0 14.243

- Öz. Bağlı İş Kaybı Tazminatı Ödemeleri 17.356 11.541 36.241 65.137 - Öz. Sonrası Tazminat v.b. Diğer Personel Ödemeleri 33.391 4.203 11.294 48.889

- Diğer 16.661 1.195 16.460 34.316

ÖZ. UYGULAMALARINA İLİŞKİN ÖDEMELER 20.952 7.189 11.473 39.614 0,43 - Denetim - Danışmanlık Giderleri 7.398 4.479 1.932 13.810 - İhale İlanı Giderleri 12.344 2.704 9.541 24.588

- Diğer 1.209 6 0 1.216

BORÇ ÖDEMELERİ 1.752.183 144.335 2.804.519 4.701.036 50,9

- Özelleştirme Bono/Tahvil Anapara Geri Ödemesi 1.057.654 80.502 2.268.427 3.406.582

- Özelleştirme Bono/Tahvil Faiz Ödemeleri 657.565 63.833 536.092 1.257.491 -

Diğer Borçlar Faiz/Kur Farkı/Komisyon ve Vergi

Ödemeleri 36.963 0 0 36.963

DİĞER KULLANIMLAR 1.329.037 17.719 36.197 1.382.953 15

- Genel Yönetim Giderleri için İdare Bütçesine Aktarılan 26.345 7.250 10.702 44.297

- Hazine'ye Aktarma 1.273.821 0 0 1.273.821

- Diğer Kullanımlar 28.870 10.469 25.495 64.835

TOPLAM KULLANIMLAR (000 TL) 4.997.196 732.077 3.505.868 9.235.141 100

Yukarıdaki tabloda yer alan rakamlar, Özelleştirme Fonu Hesabı ile özelleştirme uygulamalarına ilişkin diğer özel hesaplardan nakit çıkış ve Özelleştirme Fonu Hesabı ile özelleştirme uygulamalarına ilişkin diğer özel hesaplara nakit giriş tutarlarını göstermektedir.

Bu tablodan da anlaşılacağı üzere Türkiye’de özelleştirme fonu kaynaklarını % 47,2 ile pay alan özelleştirme gelirlerinden sonra % 41 ile borçlanma gelirleri oluşturmaktadır.

Özelleştirme için yapılan kullanımlara bakıldığında % 50,9’u borç ödemelerine, % 33,7’si ağırlıklı olarak özelleştirme kapsamında kalan kuruluşların sermaye iştirakleri ve bu kuruluşlara verilen krediler den oluşmakta ve kalan % 15’i ise hazineye aktarımlardan oluşmaktadır. Hazineye aktarılan tutar özelleştirme gelirinin % 28’ine denk gelmektedir.

Bir bölümü vadeli ve döviz cinsinden gerçekleştirilen bu hisse senedi ve varlık satış işlemlerinden 31 Aralık 2004 itibariyle 4.5 milyar TL net giriş sağlanmıştır. Yıl bazında uygulama tutarı ile net giriş tutarı arasındaki fark, vadeli işlemlere ilişkin taksit ödemelerinden kaynaklanmaktadır.

Özelleştirme kapsamındaki kuruluşlardan elde edilen 0.9 milyar TL’lik temettü geliri ve 4.1 milyar TL’lik diğer kaynaklarla birlikte 1985–2004 dönemi toplam kaynakları 9.5 milyar TL düzeyine ulaşmıştır224.

Aynı dönemde özelleştirme uygulamaları’na göre 9.2 milyar TL tutarında kullanım gerçekleştirilmiştir. Özelleştirme uygulamalarına ilişkin kullanımların % 98’lik bir bölümü, kapsamdaki kuruluşlara sermaye iştiraki, kredi borçları ve personel ödemeleri, özelleştirme bonoları ve Hazine’ye aktarmaya ilişkin ödenen tutarlardır. Bu arada özelleştirmeye bağlı olarak yapılan ve gider olarak tanımlanabilecek, uygulamalar için yapılan danışmanlık, ihale ilanları ile reklam ve tanıtım giderleri ise toplam kullanımların yalnızca % 1’ini oluşturmaktadır. Kaynaklar ve kullanımlar arasındaki tutar farkı tespit edilememiştir.

Özelleştirme Fonu Yönetmeliğinin 5. maddesinde fonun kaynakları sıralanmıştır225_,

a) Özelleştirme uygulamalarından elde edilen tüm gelirler;

9 Özelleştirme İdaresi’nin ve özelleştirme yetkisi verilen kuruluşların özelleştirme uygulamalarından elde edilen gelirler;

9 Kuruluş, varlık, iştirak ve diğer taşınmazların özelleştirilme satış bedeli, vadeli satışlarda satış taksit ve faizleri,

9 İhale şartnamesi satış geliri,

9 Yatırımcıların geçici veya kesin teminatlarının nakde çevrilmesinden elde edilen gelirler ile başka gelirler,

9 Programdaki kuruluşların aktiflerindeki varlıkların, kamu kurum ve kuruluşlarınca ilgili yasalara göre kamulaştırılmasından elde edilen gelirler,

9 Kuruluşların diğer kamu kurum ve kuruluşlarına olan borçlarına karşılık olarak, sahip oldukları varlıkların devri sonucunda mahsup edilen tutarlar,

9 Özelleştirme İdaresi’nin, fon bakiyelerini nemalandırması sonucu elde ettiği faiz gelirleri,

9 Dava sonucu ve icra bedeli gibi dolaylı olarak özelleştirme uygulamalarına bağlı olan gelirler,

b) Özelleştirme İdaresi’ne devredilen kuruluşlardan elde edilen temettüler, 9 Doğrudan Özelleştirme İdaresi’ne bağlı olan iştirakler ve bağlı

ortaklıklardan elde edilen temettüler gelir kaydedilir,

9 Özelleştirme İdaresi’ne devredilen kuruluşların iştirak ve bağlı ortaklıklarının temettüleri ise, ilgili kuruluş bünyesinde bırakılır, c) Kapsam ve⁄veya programdaki kuruluşlardan yapılan borçlanmalar,

d) Özelleştirme uygulamaları içerisinde ihraç edilecek her türlü menkul kıymet ile diğer kıymetli evrakın satışından sağlanan gelirler,

e) Özelleştirme İdaresi’ne devredilen kuruluşlara sağlanan finansmandan elde edilen gelirler,

f) Diğer yasalar ile ayrılan kaynaklar ve başka gelirler oluşturmaktadır.

Özelleştirme Fonu Yönetmeliğinin 6. maddesinde de fonun kullanım alanları belirlenmiştir.

a) İş kaybı tazminatı ödenmesi ve iş kaybı nedeniyle verilecek meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi hizmetlerinin sağlanması amacıyla açılacak hesaba özelleştirme gelirlerinden Özelleştirme Yüksek Kurul’u tarafından belirlenecek miktarlarda yapılacak ödemeler ile gerektiğinde bu hesaba yapılacak aktarmalarda,

b) Diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakledilecek personele, atamalarının yapılıp eski kurumları ile ilişkilerinin kesileceği tarihe kadar geçen sürede gerçekleşecek aylık ödemeler, sosyal hak ve yardımlar ile her türlü özlük haklarının ödenmesinde,

c) Emekli Sandığı'nın talebi halinde yapılacak ödemelerde,

d) Özelleştirme kapsamındaki kuruluşların özelleştirilebilir hale getirilmesi amacıyla, danışmanlık hizmeti alınması da dahil olmak üzere yapılacak özelleştirmeye hazırlık çalışmalarının gerektirdiği harcamaların karşılanmasında,

e) Özelleştirme programındaki kuruluşlarda idari, finansal ve hukuki yönden yapılacak düzenlemelerin gerektirdiği giderlerin karşılanmasında,

f) Programa alınan kuruluşların, sermaye artırımlarına katılmak için,

g) Özelleştirme İdaresince, Özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlara, özelleştirme uygulamalarının gerektirdiği hallerde borç verilmesinde,

h) Programa alınan kuruluşlara, İdareye devredilen kuruluşlara, İdarece belirlenecek esas ve usullere göre borç olarak finansman sağlanmasında, i) Gerektiğinde, özelleştirme programındaki kuruluşların hisse senetleri ile bu

kuruluşlara ait her türlü kıymetli evrakın satın alınmasında,

j) Özelleştirme uygulamalarının yerine getirilebilmesi için gereken her türlü mal ve hizmet alımında,

k) Fon gelirlerinin % 5'ini aşmayacak şekilde, Kurulca onaylanan İdare Bütçesinin oluşturulmasında,

l) Özelleştirilen kuruluşların kalan borçlarının tasfiyesinde,

m) Özelleştirme tahvilleri, bono ve diğer menkul kıymetlerin itfa edilmesinde, n) Bütçe yılı içerisinde Fonun yüklenimlerini aşan nakit fazlasının, iç ve dış

o) Yasalarla İdareye verilen diğer görevlerin yerine getirilmesinde ve Kurulun özelleştirme ile ilgili olarak belirleyeceği alanlardaki ödemelerin karşılanmasında kullanılır.