Finansal Krizlerin Tarihçesi 26

Finansal krizler yüzyıllardır tüm dünyada belli aralıklarla meydana gelmektedir. Ülkelere göre krizin etkileri değişkenlik gösterebilmektedir. Kimi zaman sadece bir ya da birkaç ülkeyi ilgilendirirken, kimi zaman da tüm dünyayı etkisi altına alan boyutlara ulaşabilmektedir.

58 _{GLİCK, Reuven, HUTCHİSON, Michael, Banking and Currency Crisis:How Common Are Twins, Pasific Basin, Working Paper}

Series, No.PB99-07, www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2002/12/21/.../multi0page.txt,

(08.11.2008), s.1-3.

59 _{KAMİNSKY, Graciela L., REİNHART, Carmen M., “The Twin Crises: The Causes of Banking and Balance-of-Payments}

Problems”, Haziran 1999, www.gwu.edu/~clai/working_papers/Kaminsky_Graciela_07-00.pdf, (10.10.2008), s.474.

60 _{MANGIR, Fatih, “Finansal Deregülasyonun (1989 – 2001) Türkiye Ekonomisi Üzerine Etkileri: Kasım 2000 ve Şubat 2001}

1990’lı yıllarda dünyanın çeşitli bölgelerinde değişik tipte finansal krizler olmuştur. 1992-93 yıllarında Avrupa Para Sistemi içerisinde Avrupa Döviz Kuru Mekanizmasında ortaya çıkan para krizi, Latin Amerika’da 1994-95 yıllarında ortaya çıkan Tekila krizi, 1997 yılının ikinci yarısında Tayland parasının devalüe edilmesiyle başlayan Güneydoğu Asya krizi ve son olarak Amerika Birleşik devletleri (ABD)’de 2007 yılı içinde başlayan bu çalışmanın hazırlandığı dönemde devam etmekte olan ipotek krizi olarak literatüre geçen, devam ettikçe güven krizi, sermaye krizi, kredi krizi gibi adlarla anılan krizler finansal krizlerin değişik örnekleridir.

Bu krizlerde ortak yanlar olduğu kadar hepsinin kendine ait bazı ayırıcı özellikleri de bulunmaktadır. Ancak hepsi de değişen derecelerde olsa bile farklı maliyetler yaratmışlardır. Bu maliyetlerin başını bu krizler nedeniyle oluşan çıktı kayıpları almaktadır. Bunun yanında, kırılgan finans sektörü yeniden inşa etmek için harcanan önemli mali kayıplar da yaratmıştır.

Krizlerin ciddi uluslararası etkiler yaratması üzerine, krizin daha da yayılmasını önlemek amacıyla uluslararası müdahaleler ve yardımların yapılması gündeme gelmektedir.

Türkiye açısından bakıldığında, ekonomiyi derinden sarsan ve büyük ekonomi politikası dönüşümlerine yol açan 1929-31, 1958-61, 1978-81, 1988-89, 1994, 1998- 2002 krizlerinin yanında, göreceli olarak daha kısa süreli ve etkileri daha sınırlı 1947, 1969, 1982, 1991 krizleri yaşanmıştır. Şiddetli ve göreceli olarak daha hafif krizler yirmi yılı oluşturur ve cumhuriyet tarihinin dörtte birine isabet etmektedir. Serbestleşme-küreselleşme sürecini yaşadığımız son 22 yılın tam 9 yılı, yani %40’ı kriz yılları olarak tarihe geçmiştir61_.

61 _{KAZGAN, Gülten, Türkiye’de Ekonomik Krizler: (1929-2001) Nedenleri ve Sonuçları Üzerine Karşılaştırmalı Bir İrdeleme,}

DEGEV-Türkiye İş Bankası, İstanbul, 2003, http://kazgan.bilgi.edu.tr/docs/1990_sonrasi_yillarda_Turkiye.doc, (28.10.2008), s.2.

Aşağıdaki tabloda dünyada meydana gelen bilinen belli başlı krizlerin, tarihi, krizin çıktığı ülke ve neden kaynaklandığı ile etkilediği ülkeler ve sonuçları özetlenmiştir.

Tablo 2-1 : Finansal Krizlerin Gelişimi ve Zamanlaması

Tarih Kaynak Ülke Krizin kaynağı Etki Alanı Sonuçları

1825 İngiltere Latin Amerika Yapılan Hatalı Yatırımlar İngiltere Sanayi Çöküşleri 1836 İngiltere ABD’de Yapılan Hatalı Yatırımlar İngiltere, Fransa, Belçika Ödemeler Bilançosu Açıkları 1847 İngiltere Demiryolu İnşaatları Spekülasyonu İngiltere, Fransa, ABD Sterlin Değer Kaybı 1857 ABD, Avustralya Altın Madenleri Spekülasyonu ABD ve Avrupa Parasal Çöküş 1866 ABD, İngiltere Banka Batışı ABD ve Avrupa Zincirleme İflaslar 1900 Rusya Düzensiz Sanayileşme Rusya ve Avrupa Durgunluk

1929 Avrupa Banka Batışları ABD ve Avrupa Borsa, Banka ve Sanayi Çöküşleri 1954 Kore Kore Savaşı Tüm Dünya Hammadde Fiyatları Çöküşü 1958 ABD Durgunluk ABD ve Avrupa Pazar Daralmaları

1968 ABD Dolar Spekülasyonları ABD ve Avrupa Spekülasyonların Devamı 1974 Genel Petrol Krizi Tüm Dünya Dış Ticaret Dengesizlikleri 1978 Genel Aşırı Kısa Vadeli Borçlanma Gelişmekte Olan Ülkeler Kredi Kısılması, Faiz Yükselmesi 1979 Genel Petrol Krizi Tüm Dünya Tarım Fiyatları Çökmesi, Aşırı Faiz Hadleri 1982 Latin Amerika Borç Ödeyememe Krizi Tüm Dünya Aşırı Faiz Hadleri

1987 ABD Borsa Çökmesi ABD Uzun Süreli Durgunluk

1990 Japonya Borsa Çökmesi Japonya Durgunluk ve Deflasyon

1990-91 Irak Ambargo ve Savaş Irak-Türkiye Sermaye Kaçışı, Kredi Faiz Artışları 1992-93 Avrupa Avrupa Parası Spekülasyonu Avrupa Yavaş Büyüme ve Develüasyon 1994 Meksika Aşırı Değerlenmiş Kur ve Cari Açık Güney Amerika Sermaye Kaçışı

1997-99 G.Doğu Asya Tayland Bahtı Devalüasyonu Asya Devalüasyonlar, Petrol Fiyat Çöküşü ve daralma 1998 Asya Ruble'nin Devalüasyonu Rusya Sermaye Kaçışı ve Pazar daralması

2000 ABD Petrol Fiyatları Artışı ABD Borsa Çöküşleri ve durgunluk 2001 Arjantin Arjantin Krizinin Yayılması Amerika Kıtası Borsa Çöküşleri ve durgunluk

2002 ABD Afganistan’da Savaş ve İran’la Atışma ABD Borsa Çöküşü, Şirket İflasları ve Yolsuzlukları 2007-08 ABD İpotek Krizi Tüm Dünya Finansal Sistem Çöküşü, Durgunluk

Kaynak: KAZGAN, Gülten, Türkiye’de Ekonomik Krizler: (1929-2001) Nedenleri ve Sonuçları Üzerine Karşılaştırmalı Bir İrdeleme, DEGEV-Türkiye İş Bankası, İstanbul, 2003.

Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi krizlerin genel nedenleri yüksek devlet harcamaları ve bütçe açıkları sonucunda ortaya çıkan hiperenflasyon, yüksek cari açık ve önlenemeyen devalüasyonlar olarak görülmektedir.

Ekonomi tarihinin en önemli ve en derin krizi, 1929 krizidir. Avrupa ülkelerinde bazı bankaların mali sıkıntıya girmesi New York Borsası’nda hisse senedi fiyatlarında ani düşüşlere neden olmuş ve ardından da tüm ABD ekonomisini etkisi altına almıştır. Bununla da sınırlı kalmayan kriz, dalga dalga diğer ülkelere yayılmıştır.

1929 Büyük Depresyonu ile borsada yaşanan çöküşün yanında, bankalarda ciddi anlamda iflaslar yaşanmış, toplam tüketim ve yatırımlarda ani düşüşler ortaya çıkmış ve tüm bu gelişmelerin sonucunda yalnızca ABD’nde 1929-33 yılları arasında Gayri Safi Yurt içi Hasıla (GSYİH) yaklaşık 1/3 oranında azalmıştır62.

1994 yılında Meksika’da meydana gelen ve Türkiye’deki gelişmelere benzetilen, krizin kaynakları olan aşırı değerlenen kur, dış ticaret açığı ve düşük büyüme hızı nedeniyle de oluşan krizler göze batmaktadır63.

2000-2003 yılları arasındaki dönemde küresel konjonktürde ekonomik büyümenin yavaşlaması sonucunda gelişmiş ekonomilerde duraklama yaşanmış; ABD’de 2000-2001 yılında gerçekleşen resesyon her ülkede farklı tarihlerde hissedilmiştir. Dünyanın lokomotif ülkesi ABD’deki iktisadi gelişmeler diğer ülkelerle olan ticari, finansal bağlantılar ve beklentilere dayalı hareketlerle küresel ekonomilere yansımaktadır. 2001 yılı içerisinde kademeli olarak 11 farklı kez kısa vadeli borç verme faiz oranları %6,50’den %1,75’e indirildikten sonra ABD ekonomisi canlanmış, 2002’den itibaren 2007 yılı başlarına dek devam eden hızlı büyüme sürecine girmiştir. 2004 yılında zirveye ulaşan ABD büyümesi, 2005 yılında artan enerji fiyatları ve doğal afetler sonucunda bir ölçüde gevşese de gücünü korumuştur. Nitekim bu dönemde varlık fiyatlarındaki gelişmelerin olumlu servet etkilerine paralel olarak kredi piyasasında hızlı bir genişleme de yaşanmaya başlanmıştır. Aynı dönemde küresel ekonominin diğer bölgelerinde de canlı talep ile güçlü büyüme sürmüştür64.

Sonuçlar incelendiğinde durgunluk başta olmak üzere, devalüasyonlar, kredi kaynaklarının azalması ve faiz yükselmeleri ile borsa ve finansal sistem çöküşleri belirgin olarak ortaya çıkmaktadır.

62 _{AKTAN, Coşkun Can, ŞEN, Hüseyin, Ekonomik Kriz : Nedenler ve Çözüm Önerileri,}

www.canaktan.org/canaktan_personal/canaktan-arastirmalari/toplam-kalite/aktan-sen-ekonomik-kriz.pdf, (22.10.2008), s.5.

63 _{ERDİNÇ, Yaşar, 36/42 Para Harekatı-Krizlerin Belgesel Romanı, Scala Yayıncılık, İstanbul, 2008, s.189.} 64 _{SAKARYA, Burçhan, Küresel Finansal Yapı ve 2007 Dalgalanmaları, BDDK Çalışma Tebliği, Nisan 2008,}