Türkiye otoyol ağında üstyapı yönetim sistemi ile ilgili mevcut durum Türkiye‘de 1993 yılında, ilk aĢama olarak gerçekleĢtirilen pilot ÜYS uygulamasında,

TCK‘ nın kendi Ģartlarına uygun ÜYS‘ nin oluĢturulabilmesi için ihtiyaçların tespit edilerek ileriki aĢamalar için bir kavramsal tasarım ve uygulama yapılması ile bu konuda personelin eğitilmesi amaçlanmıĢtır.

Karayolları Genel Müdürlüğü, ÜYS için gerekli verilerin en önemlisi olarak kabul edilen yol yüzeyinin boyuna geometrik düzgünsüzlüğü verilerinin toplanması için, kızılötesi ıĢın gönderen duyargalar ile ölçüm yapabilen Profılometre T6500 Road Surveyor aletini kullanmaktadır.

Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından yol yüzeyinin boyuna geometrik düzgünsüzlük değerleri, AASHTO Yöntemindeki hizmet kabiliyetine yani Mevcut Hizmet Kabiliyeti Sınıflaması - PSR üstyapı performansı göstergesine karĢılık gelen bir değer olarak kabul edilmektedir [65,66].

SürüĢ Konforu Ġndeksinin belirlenmesinde, karayolu ağı içindeki belirli yollar (Asfalt Betonu Kaplamalı) için, profilometre aleti kullanılarak yapılan ölçümler ile elde edilen RN (Ride Number) SürüĢ Sayısı ya da IRI (International Roughness Index), Uluslararası Düzgünsüzlük Ġndeks değerleri kullanılmıĢtır.

KGM, kavramsal bir tasarım geliĢtirmek, ülke genelinde uygulanabilir ve geliĢtirilebilir bir planı ortaya koymak, eğitim ve teknoloji transferi sağlamak amaçlarını taĢıyan bir Üstyapı Yönetim Sistemi geliĢtirmek için iki aĢamayı uygulamaya koymuĢtur [9,27].

Ağ Düzeyinde ÜYS’ nin Planlanması ve Plot Bölgede Uygulanması

a. Kesimlendirme, veri toplama ve veri iĢletimi ÜYS için büyük öneme sahip aĢamalardır. Veri toplama iĢlemi aĢağıda belirtilen etütleri kapsamaktadır.

 Üstyapı Defleksiyon etüdü: Mevcut üstyapının yük taĢıma kapasitesini saptamak için alınan üstyapı defleksiyon ölçümleri, düĢen ağırlıklı Deflektometre, Daynaflekt, Deflektograf veya Benkelman kiriĢi kullanılarak yapılır.

 Üstyapı düzgünsüzlük etüdü: Seyir özellikleri genellikle üstyapı performansının esas göstergesi olarak düĢünülür.

39

 Yüzey Bozulma etüdü: Mevcut bozulmaların tipi, Ģiddeti ve yoğunluğu ile ilgili olarak sınıflandırılır.

 Nitelik etüdü: Kesim tanımlanması, geometrik veri, trafik verisi, yapısal veri vs. Ģeklinde sıralanabilir.

Elde edilen arazi veri toplama etütlerinin değerlendirilmesi için analizler yapılmıĢ olup ilgili indekslere dönüĢtürülmüĢtür [9]. Bunlar;

Yapısal Uygunluk Ġndeksi (SAI) Analizi: Defleksiyon ölçümleri eĢdeğer Benkelman KiriĢi defleksiyon değerlerine dönüĢtürülmüĢtür.

Seyir Konfor Ġndeksi (RCI) Analizi: Bir üstyapı tarafından sağlanan seyir kalitesinin öznel bir ölçüsüdür.

Yüzey Bozulma Ġndeksi (SDI) Analizi: Plot ağdaki her bir kesimin belirli aralıklı her bir istasyondaki 10 yüzey bozulmasının her birinin Ģiddet ve yoğunluk bakımından bir sınıflamasını ortaya koyar.

Üstyapı Kalite Ġndeksi (PQI) : Bir üstyapının mevcut ve gelecekteki hizmet verme durumunun genel bir göstergesidir.

Bu indekslerin Türkiye için kabul edilebilir düzeyleri KGM‘ nin teknik personeli tarafından tecrübelere dayanılarak tespit edilmiĢtir.

b. Yolların onarıma, ihtiyaç göstereceği zamanın tespitinde, en az kabul edilebilir hizmet düzeyi, en çok yüzey bozukluğu, minimum yapısal yetersizlik vs. için ölçütlerin tespit edilmesi.

c. Yolların projelendirilmesinde, maliyet analizlerinin yapılmasında, performans periyodu içerisinde her ülkenin kendine özgü trafik ve çevre koĢulları altında zamana karĢı bozulma davranıĢını gösteren eğrilerin, deneysel ya da matematik modeller ile tespit edilmesi (Bir proje ömrü veya analiz periyodu içinde birden fazla performans periyodu bulunabilir).

d. ġimdiki ve gelecekteki ihtiyaçların, seçeneklerin değerlendirilmesi ve bütçe gerekliliklerinin belirlenmesi, birden fazla yol kesiminin en ekonomik ve uygun zamanlama ile onarılmasını mümkün hale getiren ÜYS çalıĢmalarında, çeĢitli ekonomik analiz ve optimizasyon yöntemlerinin kullanılması.

e. Onarım, bakım ve yeni inĢaat seçeneklerinin tanımlanması, öncelik sıralaması ve çalıĢma programının hazırlanması.

40

Proje Düzeyinde ÜYS’ nin GeliĢtirilmesi ve Ülke Çapında Uygulanması

Proje düzeyi ÜYS ise bir yol kesimi için ağ düzeyinde geliĢtirilmiĢ çalıĢma programının zamanı geldiğinde devreye girer ve ağ düzeyindeki kararların gerçek fiziksel uygulamalarını temsil eder.

Ġlk aĢama esnasında tasarlanmıĢ bulunan ÜYS, ikinci aĢamada bilgisayar programları ve mühendislik modelleri bakımından geliĢtirilecektir. Proje düzeyinde ÜYS‘nin kapsamında ise;

a. ProgramlanmıĢ ayrıntılı arazi ve/veya laboratuvar verileri, veri iĢleme, b. Teknik (performans tahmini) ve proje seçenekleri içinde ekonomik analizler, c. En iyi seçeneklerin seçilmesi; ayrıntılı miktarlar, maliyetler, programlar, d. Uygulama (inĢaat, periyodik bakım)

Ancak bugün gelinen noktada, gerek devlet ve il yolu ağında, gerekse otoyol ağında, uygulanılabilecek bir üstyapı yönetim sisteminin kurulması mümkün olamamıĢtır. Bu çalıĢma ile Türkiye otoyol ağında örnek bir kesim seçilerek, KGM tarafından üstyapı yönetim sistemi uygulaması kapsamında IRI ölçümü yapılan otoyol kesimlerinde; T8.2 EĢdeğer Standart Dingil Yükü ile ifade edilen trafik etkisi, yolun geçtiği bölgeye ait sıcaklık değerlerine bağlı kaplama sıcaklık ve kaplama yaĢına bağlı olarak zamanla bozulma iliĢkilerini sınıflandırmak üzere, yol yüzeyinin boyuna geometrik düzgünsüzlüğüne karĢılık gelen IRI ve RN değerlerinin, yani üstyapı performansının tahmin edilmesi amacıyla bir bozulma modeli oluĢturabileceği düĢünülmektedir.

41 3. ÜSTYAPI YÖNETĠM SĠSTEMĠ

Üstyapı yönetim sistemi,düzgün,emniyetli ve ekonomik üstyapıların oluĢturulmasına, iĢletilmesine ve mevcut kamu fonlarının mümkün olan en iyi Ģekilde korunmasına yönelik uyumlu faaliyetlerin bütünüdür. Üstyapı Yönetim Sistemleri; Ağ düzeyi ve Bağımsız Düzey (Proje Düzeyi) olmak üzere iki düzeyde uygulanabilmektedir. Ağ Düzeyi, planlama amaçlıdır. Yol ağının mevcut durumunun değerlendirilmesi yapılır. ÜYS için veri tabanı oluĢturulur. Ağ düzeyinde üstyapı değerlendirmesi yapmak gerektiğinde, yol yüzey düzgünsüzlüğü, kayma direnci, (kayma sürtünme katsayısı) ve kaplama bozuklukları ölçümleri birinci derecede önemlidir.

Defleksiyon ölçümleri ve tabakalarda kullanılan malzeme özellikleri ise ikinci derecede önem taĢımaktadır. Buradan hareketle ağ düzeyinde değerlendirme yapmak için yol yüzey düzgünsüzlüğü, kaplama bozukluklarının belirlenmesi, yüzey kayma direncinin (kayma sürtünme katsayısı) ölçülmesi yeterli görülebilir.

Proje Düzeyi, onarımda öncelikli yol kesimleri belirlendikten sonra, ayrıntılı projelendirme çalıĢmaları için (seçenek tasarım, yapım, bakım veya rehabilitasyon çalıĢmaları) defleksiyon ölçümleri yapılıp, karot numunesi alınarak tabaka malzeme özellikleri ve kaplam tipinin belirlenmesi gerekir. Bir projenin veya seçilen özel kesimlerin karar vericileri ve bütçe yöneticilerini daha çok ilgilendiren ağ düzeyindeki analiz, kuĢkusuz en güçlü üstyapı yönetim kısmıdır. Proje düzeyinde analiz daha çok teknik personeli ilgilendirir.

Üstyapı yönetim sisteminin temel bileĢenleri (ASTM E 1166); yol tanıtım bilgileri, bilgi toplama, veri tabanı yönetimi, geri besleme ve uygulama olarak belirtilebilir. Bir ÜYS‘de bulunması gereken özellikler ise; bilgiler ve modeller revize edildiğinde sistem kolaylıkla güncellenebilmeli, düzenlenebilmeli ve seçenek stratejilerin tamamı hesaba katılabilmelidir [5,71]. Bunun içinde özel teknolojik analiz sistemleri kullanılmalı ve geliĢtirilmelidir.

42

Son dönemde yaygın olarak kullanılan yöntemlerinden biri de Coğrafi Bilgi Sitemi, (GIF) tir. Bu yöntem ile ÜYS‘nin temelini oluĢturan ve aĢağıda verilen bilgiler sistemli bir Ģekilde depolanabilir [80].

 Kesim tanımlamaları ile ilgili veriler,

 Performansla ilgili veriler : düzgünsüzlük,yüzey bozulmaları, sürtünme, defleksiyonlar, malzeme özellikleri.

 Önceki yıllara ait veriler : bakım tarihi, yenileme tarihi, trafik, kazalar.  ĠĢletme politikası veriler : bütçe,bakım-iyileĢtirme seçenekleri.

 Geometri ile ilgili veriler : enine ve boyuna eğim, banket/kurb.  Çevre ile ilgili veriler : drenaj, iklim.

 Harcamalarla ilgili veriler : yenileme, bakım, iyileĢtirme, kullanıcı harcamaları

Bu verilere istenildiği zaman ulaĢılabilmeli,istatistiki değerlendirmeler ve grafik gösterimler yapılabilmelidir. Kullanıcı istediğinde detay bilgilere ulaĢabilmeli ve istenilen sonuçları raporlayabilmelidir [69]. ÜYS‘nin temel yapısı ġekil 3.1 de özetlenmiĢtir. [71]

ġekil 3.1: ÜYS‘nin temel yapısı ÜYS ÜSTYAPI ENVANTERĠ ÜSTYAPI DURUMU STRATEJĠLER GEREKSĠNĠMLER ÖNCELĠKLER PROGRAMLAR BÜTÇE

43 3.1. Ağ Düzeyinde Analiz

Genel olarak karar vericileri ve bütçe yöneticilerini daha çok ilgilendiren ağ düzeyindeki analiz kuĢkusuz üstyapı yönetim sisteminin en güçlü kısmıdır. Bunun nedeni; Yol ağının belirlenerek kesimlere ayrılmasını, belirlenen yol ağında; defleksiyon, kayma direnci, yüzey düzgünsüzlüğü ve sürüĢ konforu etütleri ile sürekli ve düzenli olarak veri toplanmasını, performans tahmin modellerinin oluĢturulması, kabul edilebilir ölçütlerin tespit edilmesi, Ģu anki ve gelecekteki bakım/onarım ihtiyacının tespiti, seçeneklerin belirlenmesi ve bütçe gerekleri, seçeneklerin değerlendirilmesini,önceliklerin belirlenerek yapım programının ortaya konulmasını kapsamasıdır.