ÜSTYAPI YÖNETĠM SĠSTEMĠNE GENEL BĠR BAKIġ

2.1.Üstyapı Yönetim Sistemi Nedir?

Bir yol ağının mevcut durumunu ortaya koyup, buna göre uygulanacak bakım stratejilerinin belirlenmesi Üstyapı Bakım-Onarım Yönetim Sistemi (ÜYS) ile sağlanmaktadır. ÜYS, sınırlı mevcut bir bütçeye, en yüksek kazanç sağlayacak optimum bakım/iyileĢtirme önceliği programlarını oluĢturmak için, nesnel ve sistematik bir yaklaĢım getirmektedir [71].

ÜYS, yatırımların planlanması veya programlanması, tasarım, yapım ve periyodik performans değerlendirmesi gibi oldukça geniĢ uygulama alanına sahiptir. ÜYS‘ nin temel amacı, mevcut bütçe olanaklarına göre, ağ içerisindeki üstyapıların bakım- onarım etkinliklerinin düzenli olarak ve zamanında gerçekleĢtirilmesinde, üstyapı performanslarını maksimum düzeyde tutabilecek çözümler üreterek, karar vericilere, mevcut kaynakların optimum Ģekilde dağılımını ve kullanımını sağlamada rehberlik etmek ve aynı zamanda gelecek yıllar için gerekli bütçeyi hazırlamakta yardımcı olmaktır.

ÜYS, ağ düzeyi ve proje düzeyi olmak üzere, iki düzeyde uygulanabilmektedir. Ağ düzeyinde geniĢ çapta bir proje grubu veya tüm karayolu ağı üzerinde, bakım ile ilgili olarak ne zaman, nerede ve ne türde çalıĢmalar yapılacağı hakkında kararlar alınmakta, proje düzeyinde ise, bağımsız projelere ait daha özgün ve uygulamaya yönelik teknik yönetim kararları verilmektedir. Bir ÜYS kullanmanın, teknik, ekonomik ve yönetimsel bakımdan pek çok faydaları bulunmaktadır. ġöyle ki; ÜYS ile [78]

 Daha güvenli,konforlu,uzun ömürlü ve ekonomik yol ağı hizmete sunulur.  Üstyapı ömrü boyunca oluĢacak problemlerin zamanında ve en ekonomik

biçimde çözülmesi,

 Bakım-onarım için ayrılan fonların azalması,  Yol yapı malzemelerinde tasarruf sağlanması,

20

BaĢarılı bir ÜYS; kararlı olmaya, kullanıcılara en üst seviyede yarar sağlamaya, yeni kaynaklar bulmaya, düzenli veri depolamaya, teknolojiyi takip etmeye, her seviyede uygulanabilir olmaya ve baĢarılı planlama yapmaya bağlıdır [68]. Bunun içinde öncelikli olarak koĢul indekslerinin belirlenmesi, bakım ve onarım gereksinimleri ve ağ düzeyinde önceliklerin belirlenmesi temel unsurlardır [77].

Üstyapı yönetimi, karayolu ağının sağlıklı değerlendirilmesiyle baĢlamaktadır. Bu amaçla, otoyol ağını oluĢturan bütün yollar, seyir konforu, yapısal direnci, yüzey bozuklukları ve kayma direnci yönünden, ekonomik olarak, doğru ve hassas veri sağlayan sistemler ile etüt edilmekte ve elde edilen verilerin, karayolu ağının mevcut durumunu belirlemek amacıyla, kesim kesim analizleri yapılmaktadır [77]. Mevcut durum ile ilgili bu bilgiler, yalnızca yolların kötü durumda olanlarını değil, aynı zamanda orta ve iyi durumda olanlarını belirlemek amacıyla da kullanılabilmektedir. Bundan sonraki adım, yolların gelecekteki performansını, yani yolların mevcut performansının zaman içindeki değiĢimini tahmin etmek olacaktır. Bu aĢamada, yalnızca hemen iyileĢtirilmeye gereksinim gösteren yollar değil, aynı zamanda, gelecekte hangi yolların hangi yıllarda iyileĢtirilmeye gereksinim göstereceği de belirlenebilmektedir. ĠyileĢtirilmeye veya bakıma gereksinim gösteren yolların her biri için, en ekonomik ve en iyi iyileĢtirilme veya bakım stratejilerinin seçimi amacıyla, sonradan daha ayrıntılı analizler yapılmaktadır. Bu seçim ise, baĢlangıçtaki yol yapım maliyetleri ve gelecekteki bakım giderleri ile taĢıt iĢletme giderlerindeki tasarruflar göz önünde bulundurularak yapılmıĢ kapsamlı ekonomik analizler ile gerçekleĢtirilmektedir.

Son aĢama ise, daha önceki aĢamada analizleri yapılan yolların belirlenen planlama süresince düĢünülen optimum iĢ programının oluĢturulması için, iyileĢtirme veya bakım stratejilerinin seçimi ile ilgili bulunmaktadır.

Bu seçim, sonuçlanacak öncelikli çalıĢma programının en uygun olmasını sağlamaktadır. Diğer bir deyiĢle, bu seçim, faydaların yol ağı için en fazla olmasını sağlamak üzere tanımlanan matematiksel optimizasyon teknikleri ve kısıtlı yıllık bütçe kullanılmak suretiyle yapılmaktadır.

Sonuç hangi yollara, hangi yöntemle ve hangi yılda müdahale edilmesi gerektiğini ortaya koyan, her yıl için öncelikli en uygun bir iyileĢtirme veya bakım programı elde etmek olmaktadır.

21

ÜYS‘nin geliĢimi için üç önemli hususun değerlendirilmesi gerekmektedir [68]. 1. Kurumsal Açıdan;

 BaĢarılı planlama  Total iyi yönetim

 ÖzelleĢtirmeye uygulanabilir olmak 2. Teknik Açıdan;

 Network ağı ve proje seviyeleri

 Uzun tul de en iyi kalitede üstyapı kaplaması

 Farklı trafik ve çevre koĢullarında performans modelleri 3. Ekonomik ve ömür döngüsü açılarından;

 Ölçülebilir faydalar

 Ekonomik değerlendirme programları  Uzun dönem ömür-döngü analizleri

Her yıl yeni yolların yapılması ve mevcut yolların iyileĢtirilmesi ile toplam yol uzunluğu artmakta olan Türkiye karayolları ağının bakım ve onarımı için çok yüksek değerlere ulaĢan bütçe gereksinimi ortaya çıkmaktadır. Sınırlı kaynaklara sahip bulunan ülkemizde, kaynakların daha verimli biçimde kullanılmasını sağlamak amacıyla, karayolu ağı içindeki Asfalt Betonu Kaplamalı yollarda ÜYS‘ nin uygulanması zorunlu hale gelmiĢ bulunmaktadır.

2.1.1. Üstyapı yönetim sistemlerinin dönemsel geliĢimi

2000 yıl öncesinde Romalı mühendisler tarafından bakım yönetim sisteminin kurulduğu tahmin edilmektedir [72]. 1960‘ların sonu ile 1970‘lerin baĢlarında araĢtırmacılar tarafından üstyapı yönetim sistemi terimi telaffuz edilmeye baĢlanmıĢtır. Ġlk dönemde geliĢtirilen ÜYS‘lerden en büyük ölçekli olanı ―project123‖ adıyla Teksas Yollar Ġdaresi ve Teksas üniversitesinin ortaklaĢa çalıĢtığı ve yönettiği sistemdir.

Diğer önemli bir ilerleme de 1968 yılında Ulusal Otoyollar ĠĢbirliği AraĢtırma Programı (NCHRP) tarafından ―Project 1-10‖ projesiyle sağlanmıĢtır. Hudson ve McCullough isimli araĢtırmacılar tarafından ikinci dönemde geliĢtirilmiĢtir. Üçüncü dönemde Lytton tarafından önceden devam eden çalıĢmalar neticelendirilmiĢ ve günümüzde ise malzeme araĢtırmaları ve geliĢtirmeleri ile devam etmektedir.

22

1956–1960 yıllarında Amerika‘da gerçekleĢtirilen AASHO Road Test ile üstyapı yönetim sistemi kullanılmaya baĢlamıĢtır. AASHO Yol Deneyindeki araĢtırmalar,[60] Üstyapı Servis Kabiliyetinin, yüzey profili ve geometrik düzgünsüzlükten % 95 doğrulukla elde edilebileceğini göstermiĢtir. Ġlk ulusal ÜYS çalıĢması; 1980 yılında, Phoenix Arizona‘da 172 mühendisin katılımıyla oluĢturulan çalıĢma grubu tarafından kısa ve uzun dönem ÜYS için ulusal program oluĢturulması maksadıyla yapıldı [72]. 1980 yılında sadece 5 bölgede (Arizona, California, Idaho, Utah ve Washington) ÜYS kullanılmaya baĢlanılmıĢken bugün 50 bölgede ÜYS kullanılmaktadır. 1994 yılında FHWA için Texas Research and Development Foundation tarafından hazırlanan raporda, 52 ajansın 47‘sinin IRI ölçümlerini kullanırken diğerlerinin 10 farklı tipte ölçüm ekipmanlarını kullandıklarını bildirmiĢtir [72,76].

FHWA tarafından gelecekte ÜYS‘ de temel teĢkil edecek ölçüm tiplerinin standart edilebilmesi için en az dört tip ölçüm yapılması gerekliliğini belirtmiĢ ve bu ölçüm tiplerinin; IRI, tekerlek izi derinliği, çukur ve sökülme ile çeĢitli çatlak Ģekilleri olduğunu belirtmiĢtir. Sonuçta, bozukluklar ile düzgünsüzlüğün birbirleri ile olan iliĢkileri Ortalama Panel Puanları (PSRs) fiziksel ölçümlerle belirlenmiĢtir. Bu değiĢkenlerin sübjektif ortalaması ile objektif ölçümler arasındaki iliĢkiyi belirlemek için bir metot bulunmuĢ ve servis kabiliyeti göstergesi olarak kullanılmıĢtır [72]. Ġlk üstyapı yönetim sistemlerinde, üstyapı performans tahmin bileĢeni bulunmuyordu ve üstyapının mevcut durumu ve gelecekteki performans beklentisi belirliydi. Sonrasında sadece üstyapı yaĢı gibi sadece bir değiĢkene bağlı basit performans tahmin modelleri geliĢtirildi. Rehabilitasyonların tasarım ömrünü tahmin etmede uzman görüĢünü esas almaktaydı. [73].

Günümüzdeki ÜYS‘ler, çeĢitli performans tahmin modellerini kullanmaktadır. Bu modellerden bazıları, trafik yükleri, iklim durumu, üstyapı yapısal özellikleri ve üstyapı bozulmalarının geçmiĢ oranları gibi değiĢkenlere ait verilerin çoklu regresyon analizini esas almaktayken, diğerleri mekanistik prensipleri temel almaktadır. Gelecekte ise performans tahmin yöntemlerinde yapay zeka yöntemlerinin geliĢtirilerek kullanılacağı beklenmektedir.

Ekonomik analiz için ilk üstyapı yönetim sistemlerinde, sadece rehabilitasyon uygulamalarının baĢlangıç inĢaat maliyetleri kullanıldı.

23

Kullanıcı maliyetleri analiz edilmedi ve ömür-döngü maliyetleri hesaplanmadı. Günümüzde ise, hem acente maliyetleri hem de kullanıcı maliyetleri analiz edilmektedir. Gelecekte ise üstyapı düzgünsüzlüğü nedeniyle oluĢan maliyetler ile trafik yoğunluğuna bağlı olarak ortaya çıkan ilave maliyetlerin bileĢkesi analiz edilecektir.

ÜYS‘nin uygulanabilir olması için ASTM E1889-97 standart rehberi yayımlanmıĢtır. Bu kılavuz; sistem mühendislerinin, ÜYS iĢletiminde ve uygulanmasındaki süreci ve adımları izlemeleri ve gerektiğinde müdahale etmelerine olanak sağlayacak efektif kuralları ortaya koymaktadır [83].

Ayrıca gelecekte ÜYS‘nin baĢarılı bir Ģekilde ortaya konulabilmesi için tecrübeli üstyapı yönetim mühendislerine büyük ihtiyaç doğacaktır. Söz konusu mühendisler sadece inĢaat mühendisi olmayıp, sistem giriĢ mühendisi, bilgisayar mühendisi, elektronik uzmanlar, finans uzmanları ve ekonomistlerden oluĢacaktır [74].

2.1.2. Üstyapı yönetim sistemlerinin genel değerlendirme ölçütleri ve kullanılan sistemler

OECD‘ye üye ülkelerin kullandıkları Üstyapı Yönetim Sistemlerine ve dikkate almıĢ oldukları ölçütler incelendiğinde aĢağıda ki hususlar ortaya çıkmaktadır [7,61]. 1. Üstyapı yönetim sistemlerinin temel esasları, sorumluluk paylaĢımı ülke

koĢullarına göre ayarlanarak tespit edilmiĢtir.

2. Üstyapı performansının değerlendirilmesi için tek bir indeksin kullanılması