İstinaf kelime anlamı olarak, Arapça “ön veya uç” anlamında olup “enf” kökünden türetilen Türkçe anlamı “yeniden işe başlamak, yeniden ele almak” olan bir kavramdır21.
Bölge adliye mahkemelerinin faaliyete geçmesiyle birlikte, Türk hukuk sisteminde tek aşamalı olan kanun yolu sistemi iki aşamalı hale gelmiş22 ve aynı zamanda yargılama sistemi de üçlü bir sistemden oluşmuştur. Artık, şartları oluştuğu takdirde, ilk derece mahkemesinin kararları aleyhine öncelikle bölge adliye mahkemesine, bu mahkemenin kararları aleyhine ise
20 Yıldırım, İstinaf Sebepleri, s. 89; Akil, İstinafa İlişkin Görüşler, s.66; Özekes, Muhammet, Bölge Adliye Mahkemeleri Kurulurken: Medeni Yargılama Hukukunda Yeni Kanun Yolu Sistemi İstinaf ve Temyiz, s. 17, http://www.izmirbarosu.org.tr/Upload/files/haberler/%C3%96ZEKES-%20Yeni%20Kanun%20Yolu.pdf (Erişim Tarihi 07/01/2019); Karslı, s. 787; Akkaya, s. 47; Akil, İstinaf, s.225.
21 Yılmaz, Ejder, İstinaf Kavramı, Perşembe Konferansları Sunumu, Ankara 2004, s. 209, https://www.rekabet.gov.tr/Dosya/persembe-konferanslari-yayinlari/perskonfyyn6.pdf (Erişim Tarihi 24/01/2019); Parlar, Ali/ Sekmen, Orhan, Ceza ve Hukuk Muhakemesinde İstinaf ve Temyiz, 2. B., Ankara 2017, s. 834; Meraklı Yayla, Deniz, Medeni Usul Hukuku’nda İstinaf Kanun Yolunda Yeniden Tahkikat Yapılması, 1. B., Ankara 2014, s. 19; Zeyneloğlu, Ahmet, Üst Mahkemelerin Kurulması Ülkemiz İçin Yararlı Değildir, YD, 1975/1/3, s. 117; Yılmaz, Ejder, Sunum, İstinaf Paneli, Ankara 2005, s. 11, http://eski.ankarabarosu.org.tr/Arkasayfa.aspx?S=/paneller/panel2009 (Erişim Tarihi 26/01/2019); Arslan/
Yılmaz/ Taşpınar Ayvaz/ Hanağası, s. 590; Taşpolat Tuğsavul, Melis, İstinaf İncelemesi Sonucunda Verilebilecek Kararlar, TBBD, 2018/134, s. 314; Akil, İstinafa İlişkin Görüşler, s. 29; Memişoğlu, s. 77;
Yıldırım, İstinaf, s. 118; Mercimekoğlu, Havva, Bölge Adliye Mahkemesi (İstinaf) Kanun Yolu, İBD, 2017/91/1, s. 47.
22 Kuru, Baki/ Budak, Ali Cem, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun Getirdiği Başlıca Yenilikler, İBD, 2011/85/5, s. 6.
12
Yargıtay’a başvurulabilecektir. Yargılama sistemine dahil olan ilk derece mahkemeleri yargılama ve hüküm mahkemeleri; bölge adliye mahkemeleri öncelikle denetim (maddi ve hukuki denetim), gerektiğinde yargılama ve hüküm mahkemeleri; Yargıtay ise hukuki denetim mahkemesidir. Karar düzeltme yolu ise uygulamadan kaldırılmıştır23.
İstinaf, kural olarak “ilk derece mahkemelerinin kesinleşmemiş nihai kararlarına karşı başvurulan, üst mahkeme tarafından maddi ve hukuki denetimin yapıldığı bir kanun yoludur”.
İstinaf kurumunun esası, uyuşmazlığın bir üst mahkemede maddi ve hukuki açıdan yeniden ele alınarak incelenmesine dayanır24.
23 Özekes, Muhammet, İstinafla Birlikte Harç Konusunda Uygulamada Ortaya Çıkan Bazı Sorunlar, İzmir BD, 2017/1, s. 272; Özekes, Bölge Adliye Mahkemeleri, s. 10-11; Alangoya, Sorun, s.1190-1194; Meraklı Yayla, s.
28; Ersöz, Oğuz, Hukuk Yargılamasında İstinaf Kanun Yoluna Başvuru Süreleri, İBD, 2017/91/5, s. 75;
Taşpolat Tuğsavul, s. 318; Tekdoğan, Aydın, Son Yasal Değişiklere Göre Hukuk Muhakemesinde İstinaf Yargı Yolu, THD, 2017/12/136, s. 81-91; Pekcanıtez, Hakan/ Erişir, Evrim, Medenî Yargıda İstinaf ile İlgili Hükümlerin Zaman İtibariyle Uygulanması, AÜHFD, 2016/65/4, s. 3620; Kurtoğlu, Tülin, Özel Hukukta İstinaf Denetimi ve Yargılaması, 1. B., Ankara 2017, s. 30; Özbay, İbrahim, 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na Göre İstinaftan Sonraki Temyiz Sistemimizde Temyiz Edilebilen ve Edilemeyen Kararlar, İÜHFM, 2011/69/1-2, s. 414-415. Yeni düzenlemelerin yürürlüğüne ilişkin ayrıntılı açıklama için bkz. yuk. s. 2.
24 Pekcanıtez, İstinaf, s. 224; Pekcanıtez, Hakan, İstinaf Kanun Yolu, Hukukumuzda Yeni Bir Kanun Yolu Olarak Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemeleri Semineri, İzmir 2016, s. 2, http://www.izmirbarosu.org.tr/Upload/files/haberler/%C4%B0stinaf.pdf (Erişim tarihi 27/11/2018); Taşpolat Tuğsavul, s. 334; Akil, İstinafa İlişkin Görüşler, s.28-29; Akkaya, s. 62; Surlu, Mehmet Handan, Türk Hukuk Uygulamasının Tarihsel Perspektifi Açısından İstinaf (Üst) Mahkemeleri veya Türk Yargı Sisteminin Dinmeyen Özlemi, TBBD, 2000/12/2, s. 460; Şensoy, s. 1060; Hanağası, Emel, Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemeleri, Açık Sayfa, 2005/60, s. 38; Saygın, s. 647; Karslı, s. 785; Meraklı Yayla, s. 19; Ruhi, Ahmet Cemal, Adli Yargıda İstinaf ve Temyiz, 1. B., İstanbul 2016, s. 5-6; Mercimekoğlu, s. 47; Keskin, Züleyha, İdari Yargıda İstinaf Kanun Yolu, TBBD, 2016/126, s. 236; Aras, s.136-137.
13
İstinaf, kelime anlamı olarak “işe yeniden başlamak; işi yeniden ele almak” anlamına geliyorsa da Türk hukukunda istinaf aşamasında yapılan inceleme ve tahkikat, ilk derece mahkemesindekinden tamamen bağımsız ve yeni bir yargılama değildir. Zira daha sonra ayrıntılı olarak açıklanacağı üzere25, Türk hukuk sisteminde sınırlı (dar) istinaf sisteminin benimsenmiş olduğundan, istinaf yargılamasında ıslah, davaya katılma gibi bazı usul işlemleri ile yeni vakıa ve kural olarak yeni delil getirememe gibi bazı yasak ve sınırlamalar mevcuttur26.
İstinafın amacı, ilk derece mahkemesinin yaptığı yargılama ile verdiği kararda hukuka aykırılık bulunup bulunmadığını belirlemek; mahkeme kararını, maddi ve hukuki yönden denetlemek ve gerektiğinde uyuşmazlığın esası hakkında karar vererek hataları ortadan kaldırmak, etkin hukuki koruma sağlanarak somut olay adaletini gerçekleştirmektir27.
İstinaf düalist bir yapıya sahiptir. Zira istinaf, hataların ve eksikliklerin denetimi (tespiti) ile bunların düzeltilerek giderilmesi işlevlerini birlikte yerine getirir28.
Bölge adliye mahkemelerinin görev ve yükümlülüğü öncelikle somut olay adaletini gerçekleştirmektir. Yani istinaf kanun yolunda, ilk derece mahkemesinde yapılan hata ve eksikliklerin düzeltilerek sübjektif hakkın gerçekleştirilmesi, fiili ve maddi duruma hukukun çizdiği çerçeve içerisinde örtüşen en uygun sonucun bulunması amaçlanmıştır. Bu sayede hakkaniyete uygun, güvenceli adaleti sağlanacak ve hatalar mümkün olduğunca en aza
25 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz aşa. s. 59-60.
26 Memişoğlu, s. 73.
27 Gaier, Reinhard, Subject Matter of the Case in Appelate Instance, 2004, (Çeviren: Akil, Cenk, İstinaf Yargılamasında Dava Malzemesi, AÜHFD, 2012/61/1, s. 426); Akkaya, s. 78; Meraklı Yayla, s. 22; Atay Coşkun, Ayşegül, İstinaf Yargılaması, TBBD, 2018/30/135, s.262; Mercimekoğlu, s. 48.
28 Akkaya, s. 313.
14
indirilecektir. Bu nedenle bölge adliye mahkemesi hem maddi vakıa hem de hukukilik denetimi yapmakta ve gerektiğinde yeniden hüküm tesis etmektedir. İstinafa başvuranın amacı, ilk derece mahkemesince verilen kararın kendi yararına değiştirilmesini sağlamaktır29. Temyiz kanun yolunda amaçlar ise, hukuka uygunluk denetimi yapmak ve aynı ya da benzer olaylarda ülkedeki hukuk uygulamasında birliği (içtihat birliğini) sağlamaktır30.
Bölge adliye mahkemelerinin kuruluş amaçları arasında daha güvenli bir yargı sağlayabilmenin yanı sıra Yargıtay’ın iş yükünü azaltmanın da yer aldığı belirtilmiştir31. Aslında ülkemizde bölge adliye mahkemelerinin kurulması sürecine bakıldığında bu konu sık sık gündeme getirilmiştir. Ancak sırf Yargıtay’ın iş yükünün düşürülmesi amacıyla bölge adliye mahkemelerinin kurulması yerine Yargıtay’ın daire ve kadro sayısının artırılarak kuvvetlendirilmeye çalışılması ve ilk derece mahkemelerinin ve hâkimlerinin gerekli nitelik ve niceliğe sahip kılınması gerektiği belirtilmiştir32. Belirtmek gerekir ki bölge adliye
29 Yıldırım, İstinaf Sebepleri, s. 90; Akkaya, s. 69.
30 Roth, Herbert, Neues Rechtsmittelrecht im Zivilprozess-Berufungsinstanz und Einzelfallgerechtigkeit, 2005, (Çeviren: Akil, Cenk, Medeni Yargılamada Yeni Kanun Yolu Hukuku İstinaf Derecesi ve Somut Olay Adaleti, ABD, 2010/2, s. 115,120); Tanrıver, Süha, Medeni Usul ve İcra-İflas Hukukçuları Toplantısı II-III, Tartışmalar, Eskişehir 3-5 Ekim 2003, s. 45-48; Korkmaz, s. 199-211.
31 Pekcanıtez, İstinaf, s. 222; Dinç, s. 55; Yılmaz, E., Panel, s. 9-13.
32 Ruacan, Asım, Temyizi Kuvvetlendirmek mi, İstinaf Teşkilatı mı?, ABD, 1944/1, s. 3-9; Öktem, İmran, İstinaf Mahkemeleri (İkinci Derece veya Üst Derece Mahkemeler), ABD, 1947/40-44, s. 22-28. Yargıtay’ın daire ve kadro sayısının artırılması fikrine, Yargıtay’ın içtihat birliğini sağlama görevine, amacına ve teklik ilkesine aykırı olması nedeni ile karşı çıkanlar da olmuştur (Alp, Tahir, İl Üst Mahkemelerinin Kuruluş ve Yargılama Usulleri Hakkında Bir Öneri, ABD, 1992/1, s. 32).
15
mahkemelerinin faaliyete geçmesi doğal olarak Yargıtay’ın iş yükünü azaltacaktır; ancak bu bölge adliye mahkemelerinin kurulmasının asıl nedeni değil, olağan sonucudur33.
İstinaf sisteminin kurulup kurulmaması konusu uzun yıllardır ülkemizde tartışılmakla34 beraber istinaf kurumunun davaların daha emniyetli bir şekilde karar bağlanması ve adaletin gerçekleştirilmesi yönünde bir teminat olduğu konusunda birçok kişi hemfikirdir35. İstinaf kurumunun yargılamanın süresinin uzatacağı düşünülebilirse de benimsenen dar istinaf sistemindeki sınırlamaların ve bir kısım kararların bölge adliye mahkemesinde kesinleşmesinin, yargılamanın uzamasını önleyeceğine değinilmiştir36.
Daha önce de değinildiği üzere37, AİHS’nin 6. maddesi, adil yargılanma hakkının varlığı için üst derece mahkemelerinin varlığını gerekli ve zorunlu kılmamıştır. Ancak
33 Akil, İstinafa İlişkin Görüşler, s.59.
34 Birinci Hukuk Kongresi Çalışma Raporları, 23-25.04.1972, İzmir BD, 1972/38, s. 16-30. İstinaf mahkemelerinin ülkemizde başarılı olamaması ve yargılamayı uzatması gerekçesiyle kaldırıldığı ve diğer sair nedenler ileri sürülerek yeniden istinaf mahkemelerinin kurulması konusunda aleyhe görüş bildirenler de olmuştur (Zeyneloğlu, s. 115-123; Gür, Kemal, Üst Mahkemeler Üzerine, YD, 1977/3/2, s. 5-8; Erem, Faruk, İstinaf Mahkemeleri, AÜHFD, 1950/7/1, s. 9-15).
35 Kuru, Baki, İstinaf Mahkemeleri Kurulurken, AD, 1963/54/5-8, s. 550-554; Selçuk, Sami, Konumu Açısından Yargıtay ve Üst (İstinaf) Mahkemeler Sorunu, YD, 1976/2/4, s. 46-47; Şensoy, s. 1067-1071;
Gözübüyük, A. Pulat, Üst Mahkemeler, YD, 1976/2/4, s. 29-31; Kuru, Baki, Hukuk Usulünde İstinaf Teşkilatı, Makaleler, 1. B., İstanbul 2006, s. 33-38; Belgesay, Mustafa Reşit, Üst Mahkemeler Teşkilatı ve Temyiz Usulünde Tadilat Lüzumu, İÜHFM, 1948/14/3-4, s. 631-643; Alp, Üst Mahkemeler, s. 26-32; Selçuk, Sami, Üst (İstinaf) Mahkemeler Tez Elden Kurulmalı, ABD,1992/1, s. 20-25; Kıyak, Fahrettin, Türkiye’de Üst Mahkemeler Kurulmalı mı?, YD, 1977/3/1, s. 11-32; Özden, Rıza, İstinaf Mahkemeleri Kurulmalıdır, ABD, 1973/6, s. 1114-1121; Akil, İstinafa İlişkin Görüşler, s. 58-59; Özdemir, Kenan/ Balo, Yusuf Solmaz, Bölge Adliye Mahkemeleri, YD/31/1-2, s. 141-164; Surlu, İstinaf Mahkemeleri, s. 459-480.
36 Akil, İstinafa İlişkin Görüşler, s.33.
37 Bkz. yuk. s. 42-43.
16
sözleşmenin tarafı olan ülke zorunlu olmamasına rağmen üst mahkeme oluşturmuş ise, üst mahkeme tarafından gerçekleştirilecek kanun yolu incelemesinde adil yargılanma ile hukuki dinlenilme hakları tamamıyla sağlanmaya çalışılmalıdır38. Bu bağlamda, bölge adliye mahkemeleri tarafından yapılacak incelemede, AİHS’nin 6. maddesiyle güvenceye alınmış olan “adil yargılanma hakkının” gerçekleştirilmesi oldukça önemlidir39.
§ 2. İSTİNAFIN KANUN YOLLARININ SINIFLANDIRILMASI İÇİNDEKİ YERİ
Bu başlık altında genel olarak kanun yollarının sınıflandırılması konusu ele alınacak, daha sonra ise ayrıntılı olarak istinaf kanun yolu ve Türk istinaf sistemi bakımından değerlendirme yapılacaktır.