Türk Dünyası Ağız Atlası ÇalıĢmaları

Bu baĢlık adı altında Azerbaycan, ÇuvaĢ, Tatar, Türkmen, BaĢkurt, Yakut, Karakalpak Türkçesine ait olan ağız atlaslarına değinilecektir. Türkçe dediğimiz zaman Moğolistan‟dan Çin‟e, Orta Avrupa‟ya, Hindistan‟a, Kuzey Afrika‟ya kadar uzanan geniĢ bir coğrafya gözler önüne gelir. Divânu Lugâti‟t Türk adlı eseri ile KaĢgarlı Mahmut 11. yüzyılda Oğuz boylarında konuĢulan Türkçenin ağızlarına yer

vererek bir dilin zamanla farklı görünümler kazanabileceğinin farkındalığını gözler önüne serer ve 18. yüzyılda kendini gösterecek olan Türkoloji ilminin de temellerini atar. Türkoloji alanındaki çalıĢmalar özellikle Rus dilbilimciler tarafından yapılır.

19.yüzyılda Alman asıllı Rus Türkoloğu Wilhelm Radloff‟un çalıĢmalarıyla bu alanda elde edilen veriler hem Türkçenin kendi içinde karĢılaĢtırılması hem de yabancı dillerle karĢılaĢtırılması yönünde olmuĢtur.

1920‟den 1990 yıllarına değin sürdürülen karĢılaĢtırmalı çalıĢmaların temelinde Ģu hususlar yatar:

1) Avrasya TürkçelerininkarĢılaĢtırmalı-betimlemeli diyalektolojik araĢtırmaları ve atlasının düzenlenmesi.

2) Avrasya Türkçelerinin etimolojik sözlüğünün hazırlanması.

3)Avrasya Türkçelerinin karĢılaĢtırmalı-tarihî dilbilgisinin yazılması ve Türkdilbilimi temellerinin belirlenmesi.

Konumuz itibariyle bakıldığında özellikle bizi birinci madde ilgilendirmektedir ve Azerbaycan Diyalektoloji Atlası tüm alanı ele almasa da bu doğrultuda hazırlanmıĢ en önemli eserdir ( Musaoğlu,17 Eylül 2014).

Rus ağırlıklı çalıĢmalardan bahsetmemizin temelinde ağız atlasına sahip Türk dillerinin özellikle 90‟dan önce varlığını sürdüren SSCB bünyesinde olmasıdır.

Rus Türkolojisi tarafından Türk lehçelerinin incelenmesi ve 1950 ile 1965 yılları arasında Türk lehçeleri ile ilgili sempozyumların yapılması, “SSCB‟deki Türk Dillerinin Diyalektoloji Atlası” adlı bir proje hazırlanmasını tetikler. Bu proje tamamlanmamıĢ olsa da mevcut atlasların oluĢmasına önayak olmuĢtur (DurmuĢ, 2011: 116).

1.4.2.1. Azerbaycan Türkçesinin Ağız Atlası

"Azerbaycan Dilinin Diyalektoloji Atlası" Azerbaycan Dilcilik Enstitüsü‟nün⁶, Rusya‟da, Ukrayna‟da, Belerus‟ta ve Romanya‟da hazırlanan ağız

6 Azerbaycan diyalektolojisinin genel görünümü bu alanda yapılmış olan ilk çalışmalar ve 1920’li yıllardan sonra Azerbaycan diyalektolojisi üzerine yapılan sistemli çalışmalarla iligili geniş bilgi için bk. Zemine Ziyayeva, “Azerbaycan Diyalektolojisinin Tarihi Üzerine”, Karadeniz Araştırmaları, (Yaz 2011), S. 30, s. 93-106.

atlaslarından yararlanarak 1958 yılında M. ġ. ġiraliyev‟in rehberliğinde uzmanlar⁷ tarafından baĢlatılan bir çalıĢmadır.

Atlasın hazırlanmasına Doğu grubu ağızlarından baĢlanır, Doğu grubu ağızları diğer Azerbaycan ağızlarından daha çok incelendiği için bu çalıĢmalardan hareketle 197 soru tespit edilir. 235 farklı yerleĢim yerinden toplanan malzeme sonucu Doğu grubu ağızlarını içine alan elli haritalık bir atlas 1965 yılında M. Ġ.

Ġslamov, T. B. Hamzayev, R. E. Kerimov tarafından tamamlanır. Ardından derlemelere devam edilir 500 yerleĢim yeri 1966 yılından itibaren taranır. Her Ģehirden köylerin coğrafî konumları da gözönünde bulundurularak birbirine uzaklığı 10, 15 km olan ortalama 7, 8 köy, bazı Ģehirlerde de 10, 12 köy ağız çalıĢması için seçilir. Bazen sözü edilen uzaklık coğrafi faktörlere göre değiĢiklik arz eder.

ÇalıĢmanın tamamı gözönüne alındığında haritalarda 409 yerleĢim yerinden derleme yapılır ve atlas üç aĢamada hazırlanır:

1. Verilerin toplanması ve değerlendirilmesi, 2. Haritalara kaydedilmesi,

3. Haritaların izahı.

17 yıl süren çalıĢma sonucunda atlas 1975 yılında tamamlanır. Atlasta 43‟ü sesbilgisi, 31‟ i yapı bilgisi, 4‟ü cümle bilgisi ve 50‟si de kelime bilgisine ait toplam 128 harita yer alır. Haritalarda veriler iĢlenirken siyah, kırmızı, mavi, sarı, yeĢil renkli dairelerden faydalanılmıĢ siyah daireler edebi dil olmak üzere diğer renkte olan daireler ağızlara ait özellikleri göstermiĢtir ( Karahan, 1999a; Karaman, 19.Eylül.2014).

1.4.2.2.

ÇuvaĢ ağızları üzerine yapılan çalıĢmaların çoğu ÇuvaĢistan‟da ve ÇuvaĢ araĢtırmacılar tarafından yapılır. Bu alandaki ilk çalıĢma T.Matveyev tarafından 1930 yılında yazılan “Çuvaş Diyalektlerinin Kısa Bir Değerlendirmesi” adlı makaledir. 20

7 M. İ. İslamov, Ä. G. Agayev, S. M. Behbudov, T. M. Ähmädov, N. H. Mähmädov, B. M. Tagıyev, Z. E. Hasıyev.

yıl ara verilen çalıĢmalardan sonra 1950‟den sonra, A.S. Kanyukova, L.P. Sergeyev⁸, R.Ġ. Tsallina, T.Y. Çurkin adlı araĢtırmacılar ÇuvaĢ ağızlarıyla ilgili çalıĢmaları yürütürler. 1960 yılında ise ÇuvaĢ Devlet Sosyal Bilimler AraĢtırma Enstitüsü son cildi 1997 yılında yayınlanan beĢ ciltlik ÇuvaĢ ağız incelemelerini konu edinen makalelerden oluĢan Materialı po çuvasskoy diyalektologii adlı makale serisi çıkarmaya baĢlar (DurmuĢ, 2013: 1409-1414). Akalın‟ın 2007 yılında ÇuvaĢistan‟a yaptığı ziyaretteL.P. Sergeyev hazırlamıĢ olduğu ÇuvaĢ Ağız Atlasını Akalın‟a gösterir. Rusça ve ÇuvaĢça olan atlasın Türkiye Türkçesi de ilave edilerek TDK tarafından basılmasına karar verilir. Atlasa eklenecek Türkiye Türkçesi bölümü Oğuzhan DurmuĢ‟a verildiği için ÇuvaĢ Türkçesi Ağız Atlası ile ilgili ulaĢabildiğimiz kaynaklar da ona aittir.

ÇuvaĢ Türkçesi Ağız Atlası Prof. Dr. Leonid Pavloviç Sergeyev tarafından hazırlanmıĢtır. Sergeyev‟in ÇuvaĢ Ağızlarına ait ilk çalıĢması MurgaĢ Ağzı ile ilgili çalıĢmadır (1960). 1973 yılında yazdığı “ÇuvaĢ Dilinin Ağız Atlası Ġçin Bazı Materyaller” baĢlıklı yazısı atlas için atılmıĢ ilk adımdır. DurmuĢ, bu çalıĢmanın yazar tarafından sürekli geliĢtirildiğini ve bunun dıĢında Sergeyev‟in ÇuvaĢ Türkçesi ile ilgili çok sayıda yazı kaleme aldığını belirtir. BeĢ ciltten oluĢan bu atlasta Sergeyev ağızları üç ana bölüme ayırır:

1. ÇuvaĢistan‟daki ÇuvaĢ Ağızları (3 cilt), 2. Tataristan‟daki ÇuvaĢ Ağızları (1 cilt), 3. BaĢkurdistan‟daki ÇuvaĢ Ağızları (1 cilt).

337 yerleĢim yeri gezilerek oluĢturulan atlasta toplam 721 harita yer alır.

Haritaların 364‟ü ses bilgisi, 21 Ģekil bilgisi, 383 söz varlığı ve 14‟ü de izoglos haritasıdır. Bu atlasta yer alan veriler mevcut dil kullanım özelliklerine göre oluĢturulduğu için eĢ zamanlı bir atlastır (DurmuĢ, 2011: 117-148).

8 İvan Yakovleviç Yakovlev Çuvaş Devlet Pedagoji Üniveristesi Çuvaş Dili Ana Bilim Dalında Öğretim Üyesi, Çuvaş Diyalektoloji Laboratuvarının başkanıdır.

1.4.2.3.Tatar Türkçesinin Ağız Atlası

Tatar Türkçesi‟nin ağız atlası 1989 yılında Kazan‟da yayınlanmıĢtır. Elde ettiğimiz bilgiler doğrultusunda Ģu ana kadar Türkiye‟de bu atlas ile ilgili herhangi bir tanıtıcı yazı yayınlanmamıĢtır⁹. Atlas, Türk Dil Kurumu kütüphanesinde “Atlas Tatarskih naradnıh govorov sredneg”adı altında Fil.B/616 numarada kayıtlıdır.

(Boz, 2008: 161)”

1.4.2.4. BaĢkurt, Yakut, Halaç, Karakalpak ve Türkmen Türkçesine Ait Ağız Atlasları

DurmuĢ, BaĢkurt Türkçesinin (2005) iki cilt hâlinde, Yakut Türkçesinin de I.

Fonetik 2004; II. Morfoloji ve Leksika 2010 ağız atlası hazırlandığını belirtir.

Doerfer tarafından hazırlanan iki ciltlik Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch adlı eserin de Halaç Türkçesinin ağız atlası olarak sayılabileceğini, Urakbay Doslanov tarafından 1975 yılında hazırlanan Dialektologiçeskiy Atlas Karakalpakskogo Yazıka adlı atlasın da Karakalpak Türkçesine ait olduğunu belirtir (DurmuĢ, 2011:116). Prof. Dr. Muratgeldi Soyegov baĢkanlığında 25 yıldır devam edegelen Türkmen Türkçesi atlas çalıĢmaları durdurulur ve çalıĢma rafa kaldırılır (Boz, 2008: 161).

1.4.2.5.Türkiye’deki Ağız Haritaları/Atlasları ÇalıĢmaları

Azerbaycan, ÇuvaĢ, Tatar ağız atlaslarının tarihlerine baktığımız zaman yakın tarihli çalıĢmalardır. Kıyaslama yaptığımızda bu ağız atlaslarının hazırlanması Türkiye Türkçesi ağızları ile ilgili yapılan çalıĢmalardan daha geç baĢlamıĢ olmasına rağmen bizden daha fazla yol aldıkları açıktır. Türkiye Türkçesi ağızlarıyla ilgili yapılmıĢ olan çalıĢmalar henüz atlas boyutuna ulaĢamamıĢtır. Ağızlarla ilgili yapılan

9 Durmuş’un “Çuvaş Türkçesinin Ağız Atlası Üzerine ” adlı makalesinde sadece isim olarak değinilmiştir.

çalıĢmalar dar bölgeleri kapsayan ağız haritaları Ģeklindedir. Boz, 2008 yılına kadar yapılmıĢ olan ağız çalıĢmalarında, atlas niteliği taĢımasa da, içerisinde ağız haritaları bulunanları Ģu Ģekilde sıralar:

“ Karahan, Anadolu Ağızlarını Sınıflandırılması adlı çalıĢmasında 14‟ü ses bilgisi, 8‟i sekil bilgisi ve 1‟i de sözdizimi sonunda toplam 23 harita eklemiĢtir. Bu haritaların özelliklerini taĢımaktadır. (Karahan, 1996: 205-227) BaĢkan, ülkemizdeki 40.000 dolayında köy adını tarayarak (kale, hisar, konak, hüyük) sözcükleriyle oluĢturulan köy adlarındaki dağılım düzenini 4 haritada göstermiĢtir (Baksan, 1970: 237-251) Buran‟ın hazırladığı harita, bir ağız haritası değil bölgede konuĢulan dilleri gösteren etnik kökenleri belirtmek için hazırlanmıĢ bir dil haritası niteliğindedir. (Buran, 1993: 25) Hayasi 20 harita (Hayasi 2000: 53-62), Brendemoen 4 harita (Brendemoen 2000: 41-44), Özçelik-Boz 4 harita (Özçelik-Boz 2001: 253-258), Aydın 2 harita (Aydın 2002:

58-59), Eren 1 harita (Eren 1997:97), Buran 1 harita (Buran, 1997: 17), Kalay 1 harita (Kalay, 1998: 120), Gemalmaz 9 harita (Gemalmaz, 1978: I-II.cilt), Gülsevin 2 harita (Gülsevin, 2002: 10-11), Demir 2 harita (Demir, 2001: 50-51), Turan 6 harita (Turan, 2006: 327-332), Sağır 1 harita (Sağır, 1995: 86), Gülensoy 1 harita (Gülensoy, 1988:

131), Özkan 1 harita (Özkan, 1997: 67), Korkmaz 1 harita (Korkmaz, 1994a: 95), Korkmaz 1 harita (Korkmaz, 1994b: 115), Gülseren 1 harita (Gülseren, 2000: 447), Boz 2 harita (Boz, 2006: 333-334), Yıldırım 10 harita (Yıldırım, 2006: 28,34,36 vd.), Demir 20 harita (Demir, 2006: 126, 531-551)” (Boz, 2008: 162-163).

Yıldırım‟ın, Türkiye Türkçesinin Ağız Atlası İçin Bir Ön Çalışma adlı bildirisinde 4 harita yer alır. Anadolu ağızlarında isim, sıfat, zarf olarak kullanılan

“ala” kelimesinin durumunu göstermek açısından Derleme Sözlüğündeki verilerden yararlanılarak bu haritalar oluĢturulur. Birinci haritada “Ala Ağız” tamlamasının dağılımı, ikinci haritada “ala” ile kurulmuĢ bitki, hayvan adlarının dağılımı, üçüncü haritada “yarı, yarım anlamına gelen ala” ile kurulmuĢ birleĢik kelimelerin dağılımı ve son haritada ise “Ala Sulu, Ala Tav, Ala Kuru” birleĢik kelimelerinin dağılımı gösterilir (Yıldırım, 2009: 812-829).

Akça‟nın Ankara İli Ağızları adlı çalıĢmasında 5 harita yer almaktadır. İlk harita Karahan‟ın tasnifine göre batı grubu ağızlarının alt gruplarından Ankara ilinin durumunu gösteren haritadır. Ġkinci harita, Ankara ilindeki ana ağız gruplarını üç ağız bölgesine ayırarak incelediği haritadır. Üçüncü harita ikinci ağız bölgesinin alt gruplarını iki alt gruba ayırarak incelediği haritadır. Dördüncü haritada derleme

yapılan yerler gösterilir. Son harita ise Ankara‟nın ilçelerini gösteren haritadır (Akça, 2012: 667-672).