Derleme Yerinin Tespiti

Ağız araĢtırmalarında idari taksimat sınırları ile ağız gruplarının sınırları paralellik göstermez çünkü bir il ve ilçe sınırı içinde birden fazla ağız grubuna rastlamak mümkündür. Ġl ve ilçe sınırları esas alınarak yapılan çalıĢmaların bazılarında birinci, ikinci ve üçüncü dereceden ağız gruplarının belirlemeden önce araĢtırma yapılacak bölgenin tarihi, siyasi ve etnik yapısının iyi bilmek gerekir.

Korkmaz NevĢehir ve yöresi ağızlarıyla ilgili çalıĢmasında NevĢehir‟i seçmesinde bölgenin hem etnik yapısındaki ve iskân tarihindeki özellikler dolayısıyla bütün Orta Anadolu ağızlarını en iyi temsil eden ağız bölgesi niteliğini taĢımasının hem de doğum yeri olduğu için bölgeyi iyi tanımasının etkili olduğunu belirtir. Ayrıca Korkmaz çalıĢmasında yeni bir metot kullandığını belirtir: Diyalektoloji metodu yanında tarihi bir metot da uygular, arĢiv kayıtlarına, tarihi kayıtlara ve fermanlara

baĢbölgenin ağız yapısını oluĢturan Türkmen oymak ve aĢiretleri ortaya çıkartır (Korkmaz, 1975-1976). “Bir bölgede ağız bilimi araĢtırmaları yapılacağında, bu çalıĢmanın eĢ zamanlı karĢılaĢtırmalarının sağlamlığı ve sınırların doğru tespiti için bu bölgenin coğrafi yapısı üzerine gereken bilginin edinilmesi soruĢturmaların hazırlanmasında birinci dereceden yararlı olacaktır. Ayrıca ağız bilimi soruĢturmalarını değerlendirirken, bunların, bölge ve durum dıĢı bağlarını kurmakta ve oluĢmalarını açıklamakta, söz konusu bölgenin iskân tarihini göz önünde bulundurmak gerekir.” (Gemalmaz, 1999: 9).

Derleme yerinin tespiti ile ilgili etraflıca çalıĢmalar Gözaydın‟a aittir. Ġlk derlemeler Caferoğlu‟ndan baĢlayarak genellikle Ģehir merkezlerinde yapılır. Daha sonra araĢtırmacılar ağız özelliklerini birincil kaynaklardan öğrenebilmek için köylere yönelirler fakat çalıĢmalarında derleme yerini neden seçtikleri hakkında ya da kaynak kiĢi veya aracı kiĢiler hakkında bilgi vermezler. Bu durum Gözaydın‟ın üzerinde durduğu ilk ciddi sorundur. Bu sorunla ilgili tespiti ise Ģudur:

Üniversitelerde öğretim üyelerinin gözetiminde yapılan çalıĢmaların okuyucu ya da araĢtırmacıları tatminden çok uzak bir öncekinin kopyası Ģeklinde olduğu yönündedir. Yani derleme için seçilen yerin neden, niçin, nasıl seçildiği hangi özellikleri taĢıdığı açıklanmamaktadır.

Gözaydın‟ın derleme çalıĢmalarında yerle ilgili yapılması gerekenlerle ilgili tespitlerini Ģu Ģekilde sıralayabiliriz:

1. Ġlk olarak bölgenin coğrafi özellikleri, geçim kaynakları, ulaĢım durumu, üretim ve tüketim noktalarına olan uzaklıklar tespit edilmelidir.

2. Alan daraltılarak derleme yapılacak köydeki evlerin düzenleri, mahalleler, ev alanı içinde yer alan bahçe, avlu varsa ağıl ve kümes gibi bölümlerin durumu hakkında bilgi alınmalıdır. Bunlar kaynak kiĢilerin gündelik hayatlarını nasıl düzenledikleri hakkında bilgi sahibi olmak için yararlı olacaktır. Gözaydın bu Ģekilde yapılan bir saha incelemesinin ağız çalıĢmaların baĢına bir “köy monografisi”

Ģeklinde harita, kroki, planlarla desteklenerek alınmasının sahanın seçilme gerekçesi ve saha hakkında okuyucuya doyurucu bilgi sağlaması açısından faydalı olacağını belirtir (Gözaydın, 2005: 396-402).

Derleme yerinin bu denli detaylı incelenmesi ve okuyucuya aktarılması ilk adımdır. Ġkinci adım ise sahada derleme yaparken hangi yolun izleneceğidir. Adım adım ilerlemenin amacı ağız araĢtırmalarına ayrılan süreyi en iyi Ģekilde kullanarak çalıĢma için gerekli olan verileri toplamaktır. Her Ģeyin çok iyi programlanması gerekir aksi takdirde hem çalıĢma için ayrılan süre yetmeyebilir hem de çeĢitli maddi ve manevi sıkıntılarla karĢılaĢılabilir. Gözaydın, Almanya‟da karĢılaĢtığı ve Türkiye‟de de çok rahat uygulanabilecek bir yöntemden bahsetmektedir. Yöntemle Prof. Dr. Johannes Benzing‟le birlikte Alman Folklor Atlası üzerinde çalıĢma yaparken karĢılaĢtığını belirtir ve süreci kısaca Ģöyle açıklar:

Birinci adım: Önce derleme yapılacak ilin dağ köylerinin, orman içi köylerinin ve ovadaki yerleĢim yerlerinin belirlenmesi ve bunlardan hangilerinin öncelikle ele alınacağına karar verilmesi gerekir. Sıralama Ģu Ģekildedir: Birinci sırada ulaĢımın kıt olduğu dağ köylerine, sonra orman içi köylerine en son olarak da ulaĢımın en kolay olduğu ovalardaki köylere gidilmelidir. AraĢtırma sırasında bütün dağ köylerine gidilmesi hem maliyet bakımından pahalıya hem de süre bakımından da hayli uzun bir süreye mal olacağı için buna da Ģu çözümü getirir. Gidilecek bölge bir harita üzerinde tespit edildikten sonra bu bölgenin en dıĢında kalan dağ köyleri bir üçgenle birleĢtirilir. Eğer üçgenin içinde kalan köyler arasında ciddi ağız farklılıklarına neden olacak coğrafi bir engel yoksa dil özellikleri farklı olmayacağı düĢünüldüğü için sadece bu köylerden derleme yapılması yeterli olur. Kontrol amacıyla da üçgen içinde kalan bir-iki köye kısa süreli ziyaretler yapılmasının ağız çalıĢmalarında elde edilen veriler doğrultusunda yapılacak genellemelerin doğrulunu kontrol etmek ve kesinleĢtirmek açısından faydalı olacağını belirtir.

Aynı yöntem o ilde yer alan orman içi köylerinde ve ova köylerinde de kullanılabilir. Bu yöntemin zaman ve maliyetten baĢka bir diğer faydası da üçgenin köĢelerinde yer alan kiĢilerle daha fazla vakit geçirdiği için derlemeciler kaynak kiĢiler üzerinde güven telkin etmesi kolaylaĢır.

Ġkinci adım: Üçgenlerdeki köylerin ağız özelliklerinin birbirleriyle karĢılaĢtırılmasıdır ve belirli özelliklerin harita üzerinde tarama ya da renklendirme yöntemiyle gösterilmesi. Ġldeki tren veya karayolu bağlantıları, köylerde kurulan pazarlar, ilde önemli bir Ģeyhin ya da ulu kiĢinin yatırının bulunması, gurbetteki insanların tatillerde memleketlerine gelmesi gibi faktörler etkileĢim ve değiĢimi

hızlandırdığı tespit edilir. Gözaydın Ağız Araştırmalarında Derleme Yerinin Belirlenmesi adlı bildirisinde coğrafyayı ana unsur olarak göz önünde tutan bu yöntemin tarihi belgelerle desteklendiğinde araĢtırmacıları varyantların oluĢumu hakkında yeni bilgilere ulaĢtırabileceğini de dile getirir (Gözaydın, 2009: 227-230).

1.7.2.Verileri Toplama