21. yüzyılda bireyden beklenen değerlerin başında millî ve manevî evrensel değerlere sahip olması akla gelmektedir. Bu bağlamda millî değerlerimizden olan Türkçe aynı zamanda ana dilimizdir ve en önemli değerlerimiz arasında yer almaktadır. Dilimize sahip çıkmak, korumak, güzel ve etkili kullanmak başlıca değerlerimiz arasındadır.
Türkçe derslerinde öğrencilere millî ve manevî değerlere sahip çıkmayı, Türkçeyi edebî eserler vasıtasıyla öğrenmeyi, güzel ve etkili kullanmayı öğretmek amaçlanmaktadır. Nitekim 1981 yılında yayımlanan İlköğretim Okulları Türkçe Eğitim Programı’nda Türkçe dersinin amacı şu şekilde ifade edilmiştir (MEB, 1981):
Ulusal kültürümüzün yeni kuşaklara aktarılması, ortak bir kültür yoluyla kuşaklar arasında bağlılık kurulmasının sağlanması, millî eğitimimizin temel görevleri arasındadır. Okulda bu görevin yerine getirilmesinde en büyük ağırlık ve sorumluluk Türkçe derslerine düşmektedir. Çünkü ulusal kültürümüzün en canlı, en birleştirici, millî şuuru en iyi biçimde yaratıcı, ulusal ve yurt sevgisini besleyip güçlendirici örnekleri, Türkçe yazılmış sanat eserleridir ve çocuk, bu eserlerin ilk örnekleri ile Türkçe derslerinde karşılaşacaktır.
İlköğretim Türkçe Öğretim Programında değerlerin öğretilmesiyle ilgili olarak 2018 yılında yayımlanan öğretim programına kadar net bir bilgi bulunmamaktadır. 2005 ve 2015 programlarında değerler ve değerler eğitimi müstakil bir başlık olarak bulunmazken bir kısım değerlerin diğer başlıklar altında verildiği görülmektedir.
63 Nitekim 2005 yılında yapılandırmacı yaklaşım felsefesiyle oluşturulan programın amacı şu şekildedir (MEB, 2005):
Dinledikleri, izlediklerini ve okuduklarını anlayan; duygu, düşünce ve hayallerini anlatan; eleştirel ve yaratıcı düşünen, sorumluluk üstlenen, girişimci, çevresiyle uyumlu, olay, durum ve bilgileri kendi birikimlerinden hareketle araştırma, sorgulama, eleştirme ve yorumlamayı alışkanlık haline getiren, estetik zevk kazanmış ve millî değerlere duyarlı bireyler yetiştirilmesi amaçlanmıştır.
İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda, genel amaçların 9, 10 ve 11. maddelerinde değerlerle alakalı şu açıklamalar bulunmaktadır:
9. Türk ve dünya kültür ve sanatına ait eserler aracılığıyla millî ve evrensel değerleri tanımaları,
10. Hoşgörülü, insan haklarına saygılı, yurt ve dünya sorunlarına duyarlı olmaları ve çözümler üretmeleri,
11. Millî, manevî ve ahlâkî değerlere önem vermeleri ve bu değerlerle ilgili duygu ve düşüncelerini güçlendirmeleri amaçlanmaktadır.
“Okuma Metinlerinde Bulunması Gereken Özellikler” başlığı altında, metinlerin özellikleri belirtilirken metinlerde verilmesi gereken değerler genel olarak ifade edilmiştir. Bunlar:
Metinlerde millî, kültürel ve ahlâkî değerlere, milletimizin bölünmez bütünlüğüne aykırı unsurlar yer almamalıdır.
Metinlerde siyasî kutuplaşmalara ve ayrımcılığa yol açacak bölücü, yıkıcı ve ideolojik ifadeler yer almamalıdır.
Metinlerde insan hak ve özgürlüklerine, insanî değerlere aykırı ögeler yer almamalıdır
64 Metinler, öğrencinin kişisel gelişimine katkıda bulunacak ve onlara estetik bir duyarlılık kazandıracak nitelikte olmalıdır.
“Dinlenecek/İzlenecek Materyallerin İçeriğinde Bulunması Gereken Özellikler” başlığı altında verilen maddeler arasında, değerlerle ilgili olan ifadeler şunlardır:
1. Millî, kültürel ve ahlâkî değerlere, milletimizin bölünmez bütünlüğüne aykırı unsurlar yer almamalıdır.
2. Siyasî kutuplaşmalara ve ayrımcılığa yol açacak bölücü, yıkıcı ve ideolojik ifadeler yer almamalıdır.
3. Öğrencilerin sosyal, zihinsel, psikolojik gelişimini olumsuz yönde etkileyebilecek cinsellik, karamsarlık, şiddet vb. ögeler yer almamalıdır.
4. İnsan hak ve özgürlüklerine, insanî değerlere aykırı ögeler yer almamalıdır. 2005 ve 2015 Türkçe Öğretim Programı’nda değerlerin başlık olarak yer almadığı görülmüştür. Fakat programların içeriği incelendiğinde değerlerin az da olsa yer aldığı görülmektedir. Bu değerlerle öğrencilere millî ve evrensel değerlerin fark edilmesinin amaçlandığı anlaşılmaktadır. Yine farklı öğrenme alanlarında, konuşma, dinleme, yazma ve okuma becerilerinde değerlerin varlığından söz edilebilir. Sonuç olarak bu programlarda değerler üstü kapalı bir şekilde yer almıştır. Değerlerin açıklanması, değerlerin kazanımları ve değerleri öğretirken öğretmene yol gösterecek herhangi bir açıklamaya yer verilmediği görülmüştür.
2018 yılında yayımlanan Türkçe Öğretim Programı, öğrencilerin hayat boyu kullanabilecekleri dinleme/izleme, konuşma, okuma ve yazma ile ilgili dil becerilerini ve zihinsel becerileri kazanmaları, bu becerileri kullanarak kendilerini bireysel ve sosyal yönden geliştirmeleri, etkili iletişim kurmaları, Türkçe sevgisiyle, istek duyarak okuma ve yazma alışkanlığı edinmelerini sağlayacak şekilde bilgi, beceri ve değerleri içeren bir bütünlük içinde yapılandırılmıştır. Türkçe Dersi Öğretim Programı; dil becerilerinin ve yeterliliklerinin geliştirilmesini, diğer tüm alanlarda
65 öğrenme, kişisel ve sosyal gelişme ile mesleki becerileri edinmenin ön şartı olarak kabul etmektedir (MEB, 2018).
1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’nda ifade edilen Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçları ve Temel İlkeleri doğrultusunda hazırlanan Türkçe Dersi Öğretim Programı ile öğrencilerin;
Dinleme/izleme, konuşma, okuma ve yazma becerilerinin geliştirilmesi,
Türkçeyi, konuşma ve yazma kurallarına uygun olarak bilinçli, doğru ve özenli kullanmalarının sağlanması,
Okuduğu, dinlediği/izlediğinden hareketle, söz varlığını zenginleştirerek dil zevki ve bilincine ulaşmalarının; duygu, düşünce ve hayal dünyalarını geliştirmelerinin sağlanması,
Okuma yazma sevgisi ve alışkanlığını kazanmalarının sağlanması,
Duygu ve düşünceleri ile bir konudaki görüşlerini veya tezini sözlü ve yazılı olarak etkili ve anlaşılır biçimdeifade etmelerinin sağlanması,
Bilgiyi araştırma, keşfetme, yorumlama ve zihinde yapılandırma becerilerinin geliştirilmesi,
Basılı materyaller ile çoklu medya kaynaklarından bilgiye erişme, bilgiyi düzenleme, sorgulama, kullanma ve üretme becerilerinin geliştirilmesi,
Okuduklarını anlayarak eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirmelerinin ve sorgulamalarının sağlanması, millî, manevi, ahlaki, tarihî, kültürel, sosyal değerlere önem vermelerinin sağlanması, millî duygu ve düşüncelerinin güçlendirilmesi,
66 Türk ve dünya kültür ve sanatına ait eserler aracılığıyla estetik ve sanatsal değerleri fark etmelerinin ve benimsemelerinin sağlanması amaçlanmıştır (MEB, 2018)
2018 yılında yayımlanan Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda değerlerin müstakil bir başlık olarak yer aldığı görülmektdir. Programda değerlerin öğretim programlarının perspektifini oluşturduğuna değinilerek, temel insanî özelliklerimizi oluşturan değerlerimizin hayatımızın rutin akışında ve karşılaştığımız sorunlarla başa çıkmada eyleme geçmemizi sağlayan kudretin ve gücün kaynağı olduğu dile getirilmiştir.
Değerlerin tüm öğretim programlarına yayıldığı güncellenen öğretim programlarıının yenilikleri arasında olduğu görülmektedir. Öğretim programlarında yer alan “kök değerler” şunlardır: adalet, dostluk, dürüstlük, öz denetim, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik, yardımseverlik. Bu değerler, öğrenme öğretme sürecinde hem kendi başlarına, hem ilişkili olduğu alt değerlerle ve hem de öteki kök değerlerle birlikte ele alınarak hayat bulacaktır (MEB, 2018).
Türkçe Öğretim Programı, tematik bir yaklaşım esas alınarak hazırlanmıştır. Her temada metinler yoluyla vurgulanmak ve kazandırılmak istenen değerler yer almıştır. “Erdemler”, “Millî Kültürümüz”, “Millî Mücadele ve Atatürk” temalarının her sınıf düzeyinde işlenmesi zorunlu olduğu vurgulanmıştır. Zorunlu temalarda yer alan konu önerileri şu şekilde belirtilmiştir (MEB, 2018)
ERDEMLER: ahlak, alçak gönüllülük, azim, cömertlik, dayanışma, dostluk, dürüstlük, güven, iyilikseverlik, kardeşlik, merhamet, paylaşma, sabır, sadakat, saygı, sevgi, sılayırahim, vefa, vicdanlı olmak, yardımlaşma vb.
MİLLÎ KÜLTÜRÜMÜZ: Aile, bayrak, büyüklerimiz, dinî bayramlar, gelenekler, geleneksel sporlar, insan ilişkileri, kültürel miras, mekânlar, millî bayramlar, şehirlerimiz, sıla, tarihî mekânlar, tarihî şahsiyetler, tarihî eserlerimiz, Türkçe, vakıf kültürü, vatan, yurdumuz vb.
67 MİLLÎ MÜCADELE VE ATATÜRK: 15 Temmuz, Atatürk, Çanakkale, cesaret, Cumhuriyet, fedakârlık, gazilik, İstiklâl Marşı, kahramanlık, Kut’ül Amare, millî egemenlik, millî irade, millî kimlik, millî mücadele, Sarıkamış Harekâtı, şehitlik, vatanseverlik vb.
İlköğretim Türkçe Öğretim Programı vurgulandığı gibi “Temalara İlişkin Açıklamalar” başlığı altında yer alan maddelerin neredeyse tamamı, bir değerle ilişkilendirilebileceğinden Türkçe Dersi Öğretim Programı’nın değerler eğitimi açısından zengin bir içeriğe sahip olduğu söylenebilir. Her temanın başında yer alan değerler ve bu değerlerin metinler yoluyla kazandırılıyor olması bu programda yapılan yenilikler arasında olduğu söylenebilir.
Türkçe derslerinin önemli bir aracı olan metinler, değerlerin bireylere aktarılması noktasında önemlidir. Bireyler metinler yoluyla, yaşayarak, metinlerin içinde yer alarak değerleri kavramaktadır. Türkçe öğretimi ve değer eğitimi yapılırken öğrencilerin farklı metinlere yönelmeleri önemlidir. Bu metinler vasıtasıyla öğrenciler hem programlarda yer alan değerlere ulaşabilecekler hem de Türkçeyi doğru ve güzel bir şekilde estetik duyguyu taşıyarak öğrenebileceklerdir. Tam da bu noktada tezimizin konusunu teşkil eden Aytül Akal’ın romanları değerler eğitimi vasıtasıyla önem arz etmektedir.