Değerlerin üzerinde araştırma yapan bilim insanları çalışmalarını kolay hale getirmek ve sağlam metotlar üzerine oturtmak için değerleri sınıflandırma yoluna gitmişlerdir. Bu sayede bireyler, hangi davranışların hangi değerler altında olduğunu görebilmekte ve kendi davranışını ait olduğu değere göre değerlendirebilmektedir. Bu araştırmada sınıflandırmalar arasında en çok kabul edilen sınıflandırmalara yer verilecektir. Bu sınıflandırmalar arasında en çok kabul görenler Spranger, Rokeach ve Schwartz’a ait olanlardır.
2.3.1. Spranger ’in Değer Sınıflandırması
Psikolojide değer testi ilk defa Spranger tarafından 1928 yılında kullanılmıştır. Spranger, deneklerinin her birinde hâkim olan değerlere göre onları kişilik tiplerine ayırmaya çalışmış ve herkesin altı temel kişilik tipinden birine gireceğini ifade etmiştir. Spranger ve ondan ilham alarak “Study of Values” adlı çalışma yapan Allport, Vernon ve Lindzey’den sonra değerleri altı grupta toplamak alışkanlık haline gelmiştir (Güngör, 2000). Bu değerler şu şekildedir:
1. Bilimsel Değer: Gerçeği önemsemeyi, bilgiyi, muhakemeyi, eleştirel düşünmeyi içerir. Bilimsel değeri olan insan, deneysel, akılcı ve entelektüeldir.
37 2. Ekonomik Değer: Yararlı ve pratik olana önem verilir. Ekonomik değerlerin hayatta önemsenmesi gerektiği ifade edilir.
3. Estetik Değer: Deneyim, tercih ve kabulleri kapsar. Birey, hayatı olayların bir çeşitliliği olarak görür ve sanatın toplum için zorunlu olduğunu düşünür.
4. Sosyal Değer: Toplumsal ve bireysel ilişkileri kapsar. Bencil olmama, başkalarını sevme ve onlara yardım etme esastır. En yüksek değer insan sevgisidir.
5. Politik Değer: Güç, yetkinlik, liderlik vb. değerleri kapsar. Kişisel güç, etki ve şöhret her şeyin üstündedir.
6. Dinî Değer: Dünya ve evren hakkındaki genel değerleri kapsar. Bu değere sahip olan insanlar evreni bir bütün olarak kavrar ve kendini onun bütünlüğüne bağlar. Spranger’in yaptığı değer sınıflandırılmasında da görüldüğü üzere bireyler kendi hayatlarında önemli gördükleri, kıymet verdikleri değerlere karşı davranış geliştirirler.
2.3.2. Rokeach’ın Değer Sınıflandırması
Rokeach’ın sınıflandırmasında her iki değer grubunda 18’er tane değer bulunmaktadır (Rokeach, 1973’ten aktaran Ulusoy ve Dilmaç, 2014):
1. Gaye Değerler: Aile güvenliği, barış içinde bir dünya, başarılı olma, bilgelik, dinî olgunluk, eşitlik, gerçekler dünyası, güzellikler dünyası, heyecan verici bir yaşam, iç huzur, mutluluk, gerçek dostluk, özgürlük, rahat bir yaşam, sosyal kabul, ulusal güvenlik, zevk.
2. Vasıta Değerler: Bağımsız olma, bağışlayıcılık, cesaret, dürüstlük, entelektüellik, geniş görüşlülük, hırslılık, itaatkârlık, kendini kontrol, kibarlık, kendine hâkim olma, mantıklılık, neşelilik, sevecenlik, sorumluluk sahibi olma, temizlik, yardımseverlik, yaratıcılık.
38 Rokeach, hem gaye değerlerinden hem de vasıta değerlerinden on sekiz tane değere yer vermiştir.
2.3.3. Schwartz’ın Değer Sınıflandırması
Schwartz’ın (1992) kuramındaki temel varsayıma göre birey düzeyi değerleri birbirinden ayıran en önemli özellik, ifade ettikleri güdüsel amaç tipidir; dolayısıyla tüm kültürlerde rastlanma olasılığı en yüksek olan değerler insan doğasının evrensel gerekliliklerini (biyolojik gereksinimler, uyumlu bir toplumsal etkileşim için gerekli olan koşullar gibi) bilinçli amaçlar biçiminde simgeleyen değerler olmalıdır. Psikoloji yazınının yanı sıra konuyla ilgili felsefî ve dinsel yazından da yararlanan Schwartz, belirlediği 56 değeri güdüsel yönden farklı on temel tipe ayırmıştır.” (Kuşdil ve Kağatçıbaş, 2000).
Schwartz’ın değer grupları ve listesi aşağıda verilmiştir.
Tablo 1: Schwartz Değer Listesi’ndeki Değerlerin Birey Düzeyi Güdüsel Tipleri
Değer Alanı Değerler Güç: Toplumsal konum, insanlar
ve kaynaklar üzerinde denetim gücü
Sosyal güç sahibi olmak, otorite sahibi olmak, zengin olmak, toplumdaki görüntüyü korumak, insanlar tarafından benimsenmek
Başarı: Toplumsal standartları temel alan kişisel başarı yönelimi
Başarılı olmak, yetkin olmak, hırslı olmak, sözü geçen biri olmak, zeki olmak
Hazcılık: Bireysel zevk ve hazza yönelim
Başarılı olmak, yetkin olmak, hırslı olmak, sözü geçen biri olmak, zeki olmak
Uyarılım: Heyecan ve yenilik arayışı
Cesur olmak, değişken bir hayat yaşamak, heyecanlı bir yaşantı sahibi olmak
Öz yönelim: Düşünce ve eylemde bağımsızlık
Yaratıcı olmak, merak duyabilmek, özgür olmak, kendi amaçlarını seçebilmek, bağımsız olmak, kendine saygısı olmak
Evrenselcilik: Anlayışlılık, hoşgörü, tüm insanların ve doğanın iyiliğini gözetmek
Açık fikirli olmak, erdemli olmak, toplumsal adalet, eşitlik, dünyada barış istemek, güzelliklerle dolu bir dünya, doğayla bütünlük içinde olma, çevreyi koruma, iç uyum
Geleneksellik: Kültür ya da dinsel töre ve fikirlere saygı ve bağlılık
Alçakgönüllü olmak, dindar olmak, hayatın kendine verdiklerini kabullenmek, geleneklere saygılı olmak, ılımlı bir hayat
Uyma: Başkalarına zarar verebilecek ve toplumsal beklentilere aykırı olabilecek dürtü ve eylemlerin sınırlanması
Kibarlık, itaatkârlık, anne, babaya ve yaşlılara değer vermek, kendini denetleyebilmek
Güvenlik: Toplumun, var olan ilişkilerin ve kişinin huzur ve sürekliliği
Ulusal güvenlik, toplumsal düzenin sürmesini istemek, temiz olmak, aile güvenliği, iyiliğe karşılık vermek, bağlılık duygusu, sağlıklı olmak
39
İyilikseverlik: Kişinin yakın olduğu kişilerin iyiliğini gözetme ve geliştirme
Yardımseverlik, dürüstlük, affedici olma, sadık olmak, sorumluluk sahibi olma, gerçek arkadaşlık, olgun sevgi, manevî ve anlamlı bir hayat, alçakgönüllülük
Türkiye’de değerlerin sınıflandırılmasına yönelik bazı çalışmalar yapılmıştır. Örneğin Evin ve Kafadar (2004) çalışmalarında değerlerden ulusal ve evrensel değerleri ele almışlardır. Bu değerleri şu şekildedir:
Ulusal simgeler ve değerler; millet, devlet, vatan, ordu, cumhuriyet, ulusal simgeler, kahramanlık, dil, gelenek ve görenekleri belirlemişlerdir. Evrensel değerler olarak; demokrasi, insan hak ve özgürlükleri, uygarlık, barış, eşitlik, bilim ve bilimsel düşünme, sanat, çevre duyarlılığı, sevgiyi belirtmiştir. Dokuz tane ulusal ve dokuz tane evrensel değer ifadesine yer verilmiştir.
Her ne kadar yapılan çalışmalarda farklı farklı değer sınıflamasıyla da karşılaşılsa da değerler hitap ettiği toplumsal kitle ve işlevleri bakımından ortak özellikler gözetilerek sınıflandırma yapıldığı söylenebilir.