Türkçe dersi Öğretim Programı’nın genel amaçlar kısmında “Okuduğu, dinlediği ve izlediğinden hareketle, söz varlığını zenginleştirerek dil zevki ve bilincine ulaşmaları; duygu, düşünce ve hayal dünyalarını geliştirmeleri” ifadesi yer almaktadır.
Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda söz varlığının dört temel dil becerisini kapsadığı ve dil becerilerine yönelik kazanımların içerisinde söz varlığına yönelik kazanımların yer aldığı görülmektedir. Dört temel dil becerisinin amaçları arasında yer alan “söz varlığını zenginleştirme” ve bu amaç altındaki kazanımlar öğrencilere; ders kitabındaki okuma, dinleme metinleriyle, Öğrenci Çalışma Kitabı ve Öğretmen Kılavuz Kitabı’ndaki etkinlikler aracılığıyla kazandırılmaya çalışılmaktadır. Öğrencilerin söz varlığını zenginleştirmek için Türkçe derslerinin ve bu etkinliklerin önemle dikkate alınarak işlenmesine bağlıdır. Aksi takdirde boşu boşuna yapılan kelime çalışmalarıyla öğrenciler istenilen seviyeye ulaşamazlar (Aytaş, 2009: 80). Bu nedenle Türkçe ders kitaplarındaki kelime etkinlikleri öğrencilerin söz varlıklarını zenginleştirmek amacıyla titizlikle hazırlanmalı ve uygulanmalıdır.
Genel amaçlar kısmında öğrenme alanları başlığı altında “dinleme/izleme, konuşma, okuma, yazma, dil bilgisi” alt başlıklarına yer verilmiş, söz varlığına yönelik açıklamalar yapılmıştır. Konuşma becerisinde “Türkçenin estetik zevkine vararak ve zengin söz varlığından faydalanarak kendilerini doğru ve rahat ifade edebilmeleri, sosyal hayatta karşılaşacakları sorunları konuşarak çözebilmeleri, yorumlayıp değerlendirebilmeleri amaçlanmaktadır.”, okuma becerisinde “söz varlığını zenginleştirmeye ve araştırmaya yönelik olarak verilen başlıklar, bütün dil becerilerini kapsayan bir önem arz etmektedir.” ifadesiyle söz varlığının tüm dil becerilerine yönelik olduğu belirtilmiştir. Dinleme/izleme becerisinin amaçları arasında söz varlığını zenginleştirme bulunmaktadır, yazma becerisinde “söz varlığına” yönelik açıklama yapılmamıştır (ttkb.meb.gov.tr., 2013).
Dinleme/izleme ve okuma becerilerinin geliştirilmesinde “söz varlığını zenginleştirme” amaçlanmaktadır. İfade edici dil becerileri olan “konuşma ve yazma”
becerilerinde ise “kendini sözlü, yazılı olarak ifade etme becerisi kazanma” amaçları yer almıştır.
Amaç ve kazanımlar şöyledir: Dinleme/izleme
Söz varlığını zenginleştirme
Kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini kavrayarak birbiriyle anlamca ilişkili kelimelere örnek verir.
Aynı kavram alanına giren kelimeleri, anlam farklılıklarını dikkate alarak kullanır.
Tekerleme, sayışmaca, bilmece ve yanıltmacaları ezberler/kullanır. Şiir, türkü, şarkı türlerinde metinler ezberler.
Dinlediklerinde/izlediklerinde geçen kelime, deyim ve atasözlerini cümle içinde kullanır.
Dinlediklerinden/izlediklerinden hareketle yeni öğrendiği kelimelerden sözlük oluşturur (ttkb.meb.gov.tr., 2013: 17).
Konuşma
Kendini sözlü olarak ifade etme alışkanlığı kazanma
Duygu, düşünce, hayal, izlenim ve deneyimlerini sözlü olarak ifade eder. Anlamadıklarını ve merak ettiklerini sorar.
Sorunlarına konuşarak çözüm arar.
Yeni öğrendiği kelime, kavram, atasözü ve deyimleri kullanır (ttkb.meb.gov.tr., 2013: 23).
Okuma
Söz varlığını zenginleştirme
Kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini kavrayarak birbiriyle anlamca ilişkili kelimelere örnek verir.
Aynı kavram alanına giren kelimeleri, anlam farklılıklarını dikkate alarak kullanır.
Okuduğu metinde geçen kelime, deyim ve atasözlerini cümle içinde kullanır.
28
Okuduklarından hareketle öğrendiği kelimelerden sözlük oluşturur (ttkb.meb.gov.tr., 2013: 28).
Yazma
Kendini yazılı olarak ifade etme alışkanlığı kazanma
Duygu, düşünce, hayal, izlenim ve deneyimlerini yazarak ifade eder. Yeni öğrendiği kelime, kavram, atasözü ve deyimleri kullanır. İlgi alanına göre yazar.
Şiir defteri tutar. Günlük tutar.
Beğendiği sözleri, metinleri ve şiirleri derler. Okul dergisi ve gazetesi için yazılar hazırlar.
Yazdıklarını başkalarıyla paylaşır ve onların değerlendirmelerini dikkate alır.
Yazdıklarından arşiv oluşturur.
Yazma yarışmalarına katılır (ttkb.meb.gov.tr., 2013: 35).
Konuşma ve yazma becerisinin açıklamalar kısmında “Öğrencilerin kendilerini zengin bir söz varlığı kullanarak ifade etmeleri üzerinde durulur” (ttkb.meb.gov.tr., 2013: 23, 35) ifadesi yer almaktadır.
“Ders İşleme Süreci” başlığı altında okuma, dinleme/izleme becerilerinde okuma metinleri ile dinleme/izleme materyallerinin işlenişinde “metnin belli bir yöntem dâhilinde okunması, dinlenmesi/izlenmesi”, “kelime ve cümle çalışmaları” ile “metni anlama, çözümleme ve yeniden yapılandırma çalışmaları”na yer verilir. Bu çalışmalarda odak noktası, okuma metni ya da dinleme/izleme materyali olmakla birlikte öğrencinin duygu ve düşünce dünyası bununla sınırlandırılmamalı; öğrencinin metin aracılığıyla söz varlığını zenginleştirmesini, farklı bilgiler edinmesini, metinden hareketle araştırma yapmasını vb. sağlayıcı nitelikte çalışmalara da yer verilmelidir. Bunların yanı sıra söz varlığını zenginleştirme ile alışkanlık kazanma boyutundaki kazanımların verilişinde, okuma metinleriyle, dinleme/izleme materyalleriyle ya da temayla bağlantılı veya bağımsız okuma ve dinleme/izleme etkinlikleri düzenlenebilir.
Görüldüğü gibi 2006 Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda öğrencilerin söz varlıklarını geliştirmeye yönelik genel ifadeler yer almaktadır. “Söz varlığını
zenginleştirme” başlığına yer verilmiş fakat öğrencilerin yaş gruplarına göre hangi kelimelerin kazandırılması gerektiği belirtilmemiştir. Türkçe ders kitabı yazarlarına kelime çalışmaları hazırlanırken kaynaklık edebilecek araştırmalar bulunmamaktadır. Söz varlığını geliştirmek metinden hareketle ders kitabı yazarlarına bırakılmaktadır. Yazarların bilgisi, tecrübesi, inisiyatifi doğrultusunda söz varlığını zenginleştirmek hedeflenmiştir.
Bu nedenle yapılan araştırmalarda incelenen Türkçe ders kitaplarında farklı yayınevlerine ait farklı sınıf seviyelerindeki Türkçe ders kitaplarının söz varlığı sıklığı ve yaygınlığı açısından paralellik taşımadığı görülmektedir. Hatta aynı yayınevine ait 6, 7, 8. sınıf Türkçe ders kitaplarının söz varlığının 6. sınıftan 8. sınıfa sistemli bir şekilde artış göstermediği tespit edilmiştir (Baş, 2010a: 115). Öğrencilerin anlama ve anlatma becerilerinde, tutum ve değerlerinde, idrakinde, kavrayışında değişme ve gelişme sağlamayan programın eksikleri vardır. Bu programlar kapsamında yazılan ders kitaplarının geçerlilik ve işlerlilik boyutları tartışmaya açıktır (Aytaş, 2009: 56). Türkçe Öğretim Programı hazırlanırken öğrencilerin ve toplumun ihtiyaçları dikkate alınmalıdır.
Öğrencilerin söz varlığını geliştirmekten söz edilirken öğretilecek kelimelerin hangi ölçütlere göre seçilmesi gerektiği belirtilmemiştir. Ülkemizde eğitim kademelerine göre öğretilecek temel kelime listeleri bulunmamaktadır; bu, eğitimin her kademesi için bir ihtiyaçtır. Bu ihtiyacı karşılayacak araştırmaların bir an önce yapılması ve elde edilecek sonuçların eğitim sistemimizde öğretim programları ile ders kitaplarına yansıtılması gerekmektedir.