Türemiş Kelime (Tuwındı Tübir)

TüremiĢ kelimelerin Kazak Dilinde Rus Dilinden daha çok olduğunu belirten yazarlar, bu kelimelerin kökten kelime türeten yapım eki ile yapılarak türemiĢ sözlük anlamı bildirdiğini ifade etmiĢlerdir. Konuyla ilgili olarak öner-paz (hünerli), ön-im (mahsul, ürün), bal-ger (falcı) sӓn-ḳoy (süse, modaya düĢkün), san-a (say-), taw-lı (dağlı),

oḳuw-şı (öğrenci) gibi örnekler vermiĢlerdir.

“TüremiĢ kelime iki morfemden kurulur, onlar; kök ve kelime türetici yapım ekidir. TüremiĢ gövdenin anlamı kökten türer. Bu nedenle kök ile türemiĢ kelimenin sözlük anlamı iliĢkilidir” (s. 91).

152 2.5.2.1.3. Birleşik Kelime (Birikken Söz)

“Ġki ya da daha fazla kelime birleĢerek, tek bir sözlük anlamı vererek bütün bir kelime yapar” (s. 91) tanımının ardından orın+basar – orınbasar (yardımcı), kök+önis –

kökönis (sebze), bala+baḳşa – balabaḳşa (kreĢ) gibi örnekler verilmiĢtir.

Eserde birleĢik kelimeler; 1) BileĢenlerinde ses değiĢmesi olan birleĢik kelimeler (kirikken sözder), 2) BileĢenlerinde ses değiĢmesi olmayan birleĢik kelimeler (birikken

sözder) olmak üzere ikiye ayrılmıĢtır.

BileĢenlerinde ses değiĢmesi olan birleĢik kelimelere ḳol+ḳap - ḳolġap (eldiven),

alıp+ber – ӓper (alıp ver-) gibi örnekler; bileĢenlerinde ses değiĢmesi olmayan birleĢik

kelimelere de bas+ḳur – basḳur (bir nevi süs), aḳ+ḳuw – aḳḳuw (kuğu) gibi örnekler verilmiĢtir.

2.5.2.1.4. İkilemeler (Ḳos Sözder)

Eserde ikilemenin tanımı Ģu Ģekilde yapılmıĢtır: “Ġki kelimenin tekrarlanmasu ya da bir kelimenin iki kere tekrarlanması ile yapılarak bir bütün halinde sözlüksel anlam veren kelimelere ikileme denir.” (s. 93).

Ġkilemeler aynen yapılan ikilemeler (ḳaytalama ḳos sözder) ve farklı kelimelerden kurulan ikilemeler (ḳosarlama ḳos sözder) olmak üzere ikiye ayrılmıĢtır.

Aynen yapılan ikilemelerde aynı kelimenin tekrarlandığını belirten yazarlar, yakın anlamlı tekrarların anlamları birbirine yakın olan kelimelerin ikilenmesi ile yapıldığını ifade etmiĢlerdir.

2.5.2.1.5. Kısaltmalar (Ḳısḳarġan Sözder)

Kısaltmaların Rus Dilinde, Kazak Diline nazaran daha çok kullanıldığı belirtilmiĢtir. Eserde kelimenin dört türlü yolla kısaldığı dile getirilmiĢ, daha sonra bu yollar maddeler halinde ifade edilmiĢtir.

1. BirleĢik ismin her kelimesinin ilk harfi alınarak yapılan kısaltmalara AḲŞ – Amerika

153

“2. BirleĢik ismin birinci kelimesinin ilk hecesi ve diğer kelimelerin ilk sesi alınır:

ḲazMPÜ - Ḳazaḳtıŋ Memlekettik Pedagogikalıḳ Üniversiteti, ḲazPÜ - Ḳazaḳtıŋ Memlekettik Üniversiteti” (s 94).

3. Eserde bir baĢka kısaltma olarak birleĢik ismin her kelimesinin ilk hecesinin alınmasıyla yapılan kısaltmalar gösterilmiĢtir. awatkom – awdandıḳ atḳaruw komiteti (bölge icra komitesi).

4. Bir baĢka tür olarak da birinci kelimenin ilk hecesi, ikinci kelimenin tamamı alınarak yapılan kısaltmalar zikredilmiĢtir.

Bölüm Değerlendirmesi

Ġncelenen eserler bu baĢlık altında yapı bakımından kelimeleri ele almıĢtır. Ġki eserde benzer noktalar bulunmasının yanında farklı yaklaĢımlar da vardır.

Türkiye Türkçesi gramercilik anlayıĢına göre genel olarak kelimeler yapısına göre basit, türemiĢ ve birleĢik olarak üç gruba ayrılır. Ġncelenen eserler içinde Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya isimli eserde yapı bakımından kelimeler öncelikle yalın ve birleĢik kelimeler olmak üzere ikiye ayrılmıĢ, daha sonra bu sınıflar alt baĢlıklar halinde incelenmiĢtir. Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili isimli eserde ise yapı bakımından kelimeler basit, türemiĢ, birleĢik, ikileme ve kısaltma olmak üzere beĢ grupta ele alınmıĢtır.

Her iki eserde ilk dikkat çeken farklardan biri Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya‟da basit ve türemiĢ kelimenin aynı baĢlık altında değerlendirilmiĢ olmasıdır. Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili‟nde bu iki kelime Ģekli birbirinden ayrı kategoriler halinde değerlendirilmiĢtir. Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya‟da kelimenin birleĢik kelime olmaması için gerekli olan Ģart tek baĢına bulunmasıdır. Tek baĢına bulunan kelimeler basit de olsa türemiĢ de olsa eserde „yalın‟ (jalaŋ) terimi ile karĢılanmıĢtır. Bu açıdan bakıldığında Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili isimli eserde ortaya konan yaklaĢımın daha doğru bir yaklaĢım olduğu görülmektedir. Ayrıca Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili‟nde basit kelimelerin özelliklerinin daha net bir Ģekilde ortaya koyulduğunu belirtmek gerekir.

Eserlerde dikkat çeken bir baĢka husus birleĢik kelimelerin oluĢumunda ses bilgisine çok dikkat verilmesidir. Hatta birleĢik kelimeler bünyesinde ses değiĢimi olması ya da

154

olmamasına göre tasnife tabi tutulmuĢtur. Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya‟da birleĢik kelimelerin oluĢumunda anlam bahsi üzerinde durulmuĢ ancak Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili‟nde durulmamıĢtır. BirleĢik kelimelerin kurulumunda anlamın önemli bir yeri olduğu bilinmektedir. Eserlerde sergilenen bu yaklaĢım dikkat çekicidir. Ayrıca birleĢik kelimeler bahsinde birleĢik kelimelerin isimlerden ya da fiillerden oluĢtuğu hususu üzerinde durulmamıĢtır.

Yapısına göre kelimeler incelenirken kısaltmalar, Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya birleĢik kelimeler içinde; Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili‟nde ise ayrı bir kategori hâlinde ele alınmıĢtır. Ġster birleĢik kelimeler bahsinde ele alınsın ister ayrı bir kategori olarak incelensin kısaltmaları ayrı bir kelime yapısı gibi göstermek doğru bir yaklaĢım değildir. Kısaltmaları ayrı bir kategori Ģeklinde değerlendirmek daha doğrudur.

Kısaltmaların tasnifi konusunda da farklılık vardır. Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya‟da kısaltmalar daha çok söz dizim özelliklerine göre; Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili‟nde ise Ģekil özelliklerine göre tasnif edilmiĢtir. Bu açıdan bakıldığında Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili Kazak Türkçesindeki kısaltmaları ortaya koyma noktasında daha net bir tavır sergilemiĢtir.

Eserlerde dikkat çekici bir baĢka hususiyet ise ikilemelerin1

yapı bakımından kelimeler bahsinde ele alınmıĢ olmasıdır. “Tekrarların baĢlıca üç fonksiyonu vardır: 1.kuvvetlendirme, 2. çokluk, 3. devamlılık” (Ergin, 2005; 377). Görüldüğü gibi ikileme ile yapılan grupların yeni bir kavramı karĢılama ya da sözlük malzemesi olma özelliği yoktur. Bu nedenle bu kategorinin yapısına göre kelimeler baĢlığı altında değil de söz dizimi bahsinde iĢlenmesi daha doğru bir yaklaĢımdır.