Kelime Vurgusu (Söz Ekpini)

Eserde Kazak Türkçesindeki asıl vurgunun, çoğunlukla, son hecede bulunduğu şaġalá,

keregé, oráḳ, olḳí, ḳará, bizdér, jıyırmá, ӓréŋ örnekleriyle açıkladıktan sonra çok

heceli (en az dört heceli) kelimede asıl vurgudan ayrı bir de yardımcı vurgunun ortaya çıktığı da ifade edilmiĢtir.

Asıl vurgunun son hecede bulunduğu, yardımcı vurgunun ise kökün son hecesinde bulunduğu, Kazak Dilindeki çok heceli kelimeler ek vasıtasıyla oluĢtuğundan asıl vurgunun ekte olduğu ve yardımcı vurgunun kökte bulunduğu belirtilmiĢ, Ģu örnekler verilmiĢtir: “o-ráḳ o-raḳ-şı-lár ol-ḳí o-raḳ-şı-la-rı-míz şa-ġa-lá o-raḳ-şı-la-rı-mız-dá ke-re-gé o-raḳ-şı-la-rı-mız-da-ġí o-raḳ-şı o-raḳ-şı-la-rı-mız-da-ġı-lár.”(s. 272)

Yazarlar yardımcı vurgu meselesiyle ilgili Ģunları dile getirmektedirler:

“Yardımcı vurgu kategorisi bize göre hala tartıĢmalı bir konudur. Buna kesin olarak çözülmüĢ bir meseledir demek olmaz. Bize göre asıl vurgunun yeri nasıl düzenli ise yardımcı vurgunun yeri de onun gibi düzenlidir diyen fikre de, B. B. Padlov‟un Türk Dillerinde yardımcı vurgunun her zaman baĢ hecede bulunduğuna dair görüĢüne de, Ġ. A. Batmanov vb. yazarların dile getirdiği dört, beĢ heceli kelimede yardımcı vurgu asıl vurgudan bir hece öncedir altı veya ondan da fazla heceli kelimede iki hece önce bulunur düĢüncesine de katılmak olmaz.” (s. 272-273).

Yazarlar bu meselenin deneysel yolla çözülmesi taraftarıdır.

Ardından eserde, Kazak Dilindeki eklerin çokluğunun vurguyu kendine doğru çektiği, çokluk, hal, iyelik eklerinin vurgulu ancak bildirme eklerinin vurgusuz olduğu, Ģekli aynı, vazifesi farklı bazı aynı Ģekilli eklerin ses vurgusu yardımıyla ayrıldığı ifade

62

edilmiĢ, bizdiŋ okuwşı-mız (bundaki –mız iyelik eki), biz okuwşımız (bundaki –mız bildirme eki) vb. örnekler verilmiĢtir.

Eserde, sözcük türlerindeki vurgu konusunda görüĢler Ģöyledir: “Eksiz bulunan edatlarda, yardımcı kelimelerde vurgu olmaz. Bunlar: ġoy (ḳoy), şe, ġana (ḳana), ma (me, ba, be, pa, pe), deyin, şeyin, sayın, sıyaḳtı, (tӓrizdi, sıḳıldı, sekildi) vb.” (s. 273). Bu bilgiden sonra Ģunlar da kaydedilmiĢtir:

“Yardımcı kelimelere ek eklenince asıl anlamlı kelimedeki vurgu yardımcı kelime ile değiĢmektedir; Örneğin: tanıs sıyaktısız, ḳalaġa, şeyingi yapılarındaki ekli yardımcı kelimeler vurgulu olmaktadır.” (s. 273-274).

Kazak Dilindeki kuvvetlendirme zarflarının (öte, tım, eŋ, tipti, asa, orasan, jüdӓ) daima vurguya sahip olduğu, sıfatların pekiĢtirme hecelerinin de vurguyu üzerine çektiği ifade edilmiĢtir.

Yazarlar kelime vurgusunun ardından öbek vurgusunu açıklamıĢlardır. 1.4.2.1.3. Öbek Vurgusu

Yazarlar, cümle içindeki kelimelerin daima tek baĢına vurguya sahip olmasının Ģart olmadığını ifade etmiĢ, kelimenin içinde bulunduğu grubun vurgusunu öbek vurgusu olarak tanımlamıĢlardır.

Kazak Dilindeki kelime gruplarının vurgu yönünden farklı yapıda bulunabileceğini belirtmiĢ ve Ģöyle bir sınıflama yapmıĢlardır:

“1) Ġkilemeler (bala – şaġa, jön – josıḳ, ıġay – sıġay, sılap – sıylap vb)

2) Anlamlı kelime ile edatlar (üyge deyin, ol üşin, özi ġana, mıŋ ḳaralı, oḳıġan

sayın vb).

3) BirleĢik kelime grubu (oḳıp otır, ӓn saldı, jıġıla jazdadı, jıġılıp kaldı, oraḳ ordı vb).

4) Tamlayan ve tamlanan kelimeler grubu (biyik üy, asḳar taw, ḳınay bel, alıs jer,

kümis ḳasık, at ḳora, ḳırwar mal, mıŋ som vb).

5) Tümleç ve yüklemin bulunduğu kelime grubu (keşe keldi, jaḳsı oḳıdı, ḳalada

boldı, ӓreŋ jürdi vb) .

6) Deyimler (ḳabırġaŋmen keŋes, söz bayla, taŋ attı, taḳsiretin tarttı vb.).

7) Eksiz nesne ile yüklemin bulunduğu kelime grubu (gazet oḳıdı, ḫat jazdı, kino

63

Yazarlar, bu ritmik yapıya sahip olan kelimelerin sayısını, onların türlerini çoğaltmanın mümkün olabildiğini ancak birleĢiklik kurabilen kelime gruplarının belli baĢlılarını dile getirdiklerini ifade etmiĢlerdir.

Bölüm Değerlendirmesi

Ġncelenen eserlerde vurguyla ilgili farklı görüĢler mevcuttur. Özellikle Ḳazak Tiliniŋ Fonetikası isimli kitapta vezin ve vurgu baĢlığı altında Ģiirdeki hece ölçüsünden bahsetmesi ilgi çekicidir. Yazar, bu baĢlık altında vurgudan ziyade hece ölçüsünü konu etmiĢ bu mevzu üzerinde açıklamalarda bulunmuĢtur. Böyle bir yöntem kelimelerin ezgisinin ve tonunun daha iyi açıklanması için kullanılabilirse de yazar tamamen hece ölçüsünden bahsetmiĢ hatta Kazak Ģiirindeki hece ölçüsü kalıplarını dahi vermiĢtir. Ayrıca bu eserde vurgunun türlerine dair hiçbir açıklama yoktur.

Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Leksika Fonetika isimli eserde vurgu bahsi Ḳazak Tiliniŋ Fonetikası‟na nazaran daha derli toplu iĢlenmiĢtir. Yazarlar önce vurguyu tanımlamıĢ daha sonra seslenmeye göre vurguyu dinamik vurgu ve tonlu vurgu olarak ayırmıĢtır. Yazarlar daha sonra kelime ve öbek vurgusunu ayrı ayrı iĢlemiĢlerdir.

Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Leksika Fonetika isimli eserde dikkat çeken bir husus nicel vurgu (kvantitiv ekpin) konusudur. Yazarlar kelimede bir ünlünün daha uzun söylenmesini nicel vurgu olarak açıklamıĢlardır.

Vurgunun tanımında iki eserde farklılık yoktur. Her ikisi de vurgunun bir hecenin daha baskın söylenmesi konusunda birleĢmiĢlerdir.

Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Leksika Fonetika isimli eserde dikkat çekici bir baĢka husus da yardımcı vurgu meselesidir. Yazarlar asıl vurgunun yanında bir de yardımcı vurgunun bulunduğunu iddia etmiĢler ancak bu vurgunun yeri konusunda net bir fikir belirtmemiĢlerdir.

Türk lehçe ve Ģivelerindeki kelime vurgusunun yeri konusu iki eserde faklılıklar göstermektedir. Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Leksika Fonetika‟da vurgunun son hecede olduğu söylenirken Ḳazak Tiliniŋ Fonetikası isimli eserde Ä. Jünisbekov‟un araĢtırmasına dayanılarak vurgunun sonda olduğu görüĢünün bir dayatma olduğu belirtilir. Ancak

64

kabul gören görüĢ Türkçede kelime vurgusunun sonda bulunduğunu ifade eden görüĢtür.

Türkiye Türkçesini inceleyen eserlerde de vurgu bahsi ele alınmıĢtır. Ergin (2005: 101-102), vurguya dair genel bilgiler vermekle yetinmiĢtir. Banguoğlu (2004: 114-122) ise vurguyu, “sözün ezgisi” ana baĢlığı altında, daha ayrıntılı olarak iĢlemiĢ ve kelime vurgusu, öbek vurgusu, cümle vurgusu, berkitme vurgusu, ahenk vurgusu olmak üzere beĢ gruba ayırmıĢtır. Ayrıca yardımcı vurgu kavramı bu eserlerde yoktur.