2.6. Kelime Türlerinin Tasnifi
2.7.1.1.3. İsmin Şekil Bilgisel Vasfı
Yazar, ismin Ģekil bilgisel vasfından söz ederken birinci olarak isimlerin yapısı hakkında, ikinci olarak isimlerin oluĢum yöntemi hakkında, üçüncü olarak da isimlerin tür değiĢtirme sistemi hakkında inceleme yapmak gerektiğini belirtmiĢ, ardından isimlerin yapısını açıklamaya geçmiĢtir.
161 2.7.1.1.3.1. İsimlerin Yapısı Hakkında
Bu baĢlık altında isimler yapı açısından incelenmiĢ; yalın ve birleĢik olmak üzere iki temel kısma ayrılmıĢtır. Konuyla ilgili Ģunlar kaydedilmiĢtir:
“Yalın isimler iki kısma ayrılır: Birincisi basit isimler, ikincisi türemiĢ isimler. Basit isimler diye bugünkü zamanda biçimbirimlere (kök veya yapım ekine) ayrılmayan sadece bir kök morfem olarak kullanılan isimlere deriz.
TüremiĢ isimler diye bugün kök ve ek (yapım eki) biçimbirime bölünen yani kök kelimeden yapım eki ile yapılan isimlere deriz.
BirleĢik isimlere en az iki veya ondan daha fazla kök biçimbirimden kurulan Ģekiller girer.” (s. 148).
2.7.1.1.3.2. İsimlerin Oluşum Yöntemleri
Eserde isimlerin sözlüksel, Ģekil bilgisel ve söz dizimsel yöntemler vasıtasıyla oluĢtuğu dile getirilmiĢ ve bu yöntemler ayrı ayrı açıklanmıĢtır.
“1. Sözlüksel yöntem (Leksikalıḳ tӓsil) vasıtasıyla oluĢan isimlere eski isimler, bununla birlikte baĢka dillerden giren isimler, baĢtaki semantik anlamını ya geniĢleterek ya daraltarak ya da değiĢtirerek oluĢan yeni isimler ile baĢka kelime türlerinden isimleĢme vasıtasıyla oluĢan isimler girer.
2. Söz dizimsel yöntem (Sintaksistik tӓsil) vasıtasıyla oluĢan isimlere en az iki ya da daha fazla kökün birleĢmesi, ikilenmesi, öbeklenmesi, kısalması vasıtasıyla ve sözlük anlamı kazanma esasına göre oluĢan birleĢik isimler girer.
3. ġekil bilgisel yöntem (Morfologiyalıḳ tӓsil) vasıtasıyla oluĢan isimlere ismin kendinden baĢka kelime türlerinden yapım ekleri ile oluĢan isimler girer. Örneğin:
atşı, basşı türemiĢ isimleri at ve bas isimlerinden türeyerek oluĢmuĢtur. atşılıḳ, basşılıḳ türemiĢ isimler ise atşı, basşı isimlerinden (türemiĢ isimlerden)
oluĢmuĢtur.” (s. 150).
Bu bilgilerin ardından eserde isimlerle ilgili yapım eklerine yer verilmiĢtir. 2.7.1.1.3.3. İsimlerden İsim Türeten İşlek Yapım Ekleri
Bu baĢlık altında isimlerden isim türeten iĢlek ekler ele alınmıĢtır. Ekler iĢlenirken iĢlek ve iĢlek olmayan ekler Ģeklinde ayrılarak ele alınmıĢtır.
1. –şı, -şi.
Eserde çok iĢlek olan –şı (-şi) eki vasıtasıyla oluĢan türemiĢ kelimelerin anlamları Ģu Ģekilde verilmiĢtir:
162
“1) Meslek sahiplerini ya da meslek adlarını, belli bir meslek ile ilgilenen insanı bildirir. Örneğin: ḳoyşı (çoban), tilşi (dil âlimi, muhabir), ӓdebiyetşi (edebiyatçı),
tariḫşı (tarihçi), eginşi (çiftçi), sawınşı (inek veya koyun sağan), malşı (çoban), saḳşı (muhafız), tıŋşı (casus) vb.
2) Ġnsanın alıĢkanlık haline gelen hareketini kabiliyet ve özellik adlarını bildirir. Örneğin: aŋduwşı (takip eden), bastawşı (önde gelen), barlawşı (keĢifçi), tergewşi (sorgu hâkimi), jerdemşi (yardım eden), kömekşi (yardım eden), ötirikşi (yalancı),
ösekşi (dedikoducu), nusḳawşı (direktif veren kiĢi), ügitşi (propagandacı) vb.
3) Sosyal hareketi veya fikri benimseyeni ve belli bir sosyal kuruma katılanı bildirir. Örneğin: miçürinşi, bersiyevşi, jaḳayevşi, sportşı (sporcu) vb.” (s. 150).
2. Yazar –şılıḳ (-şilik) yapım ekinin bazı kelimelerde yapısındaki bileĢenlerine (-şı-lıḳ, -şi-lik) bölünebilen basit yapım ekleri olarak kullanılsa da bazı kelimelerde bölünemeyen birleĢik yapım eki olarak kullanıldığını ifade etmiĢtir. Örnek olarak
eginşilik (çiftçilik), malşılıḳ (çobanlık), oḳuwşılıḳ (öğrencilik), zarıġuwşılıḳ (özlemek,
bekleyicilik) gibi kelimelerde –şılıḳ (-şilik) ekinin bölünebildiğini; adamşılıḳ (insanlık), kemşilik (pürüz, kusur), tirşilik (geçim, hayat), barşılıḳ (mevcut), kӓripşilik (zavallılık), ayşılıḳ (sanatlı konuĢma) bu kelimelerdeki -şılıḳ ekinin bölünmediğini belirtmiĢtir.
3. Eserde –lıḳ, -lik, -dıḳ, -dik, -tıḳ, -tik yapım eklerinin de kelimelere farklı anlamlar kattığı belirtilmiĢtir. Bu anlamlar madde madde sıralanmıĢtır.
1) Ekin kesin sözlük anlamlı isimlerden soyut kavram isimleri türettiği belirtilmiĢ ve
kisilik (insaniyet), dostıḳ (dostluk), tuwısḳandıḳ (akrabalık), biyiktik (büyüklük), jaḳsılıḳ (iyilik), köptik (çokluk), azdıḳ (azlık) gibi örnekler verilmiĢtir.
2) Ekin varlık isimleri türettiği ifade edilmiĢ ve tündik (çadırın üstünü örten dört köĢeli keçe), orındıḳ (iskemle), ḳazandıḳ (mutfak), tuzdıḳ (tuzluk), iynelik (iğnelik), ösimdik (bitki) gibi örnekler verilmiĢtir.
3) Ekin çeĢitli mekân ve zaman anlamları bildiren isimler yaptığı söylenmiĢ ve aylıḳ (aylık), jıldıḳ (yıllık), aptalıḳ (haftalık), tüstik (gecelik) gibi örnekler verilmiĢtir.
“4) Asıl sayı adları ile iliĢkili kavramsal varlık isimleri türetir: birlik (birlik), ekilik (ikilik), üştik (üçlük), ondıḳ (onluk), jüzdik (yüzlük), mıŋdıḳ (binlik) vb.” (s. 151). 4. Yazar –ıl, -il, -l eklerinin anlamları farklı olan çeĢitli yeni kelimler yaptığını belirtmiĢ; şiykil (çiğ, piĢmemiĢ), ḳatal (sert, katı yürekli) gibi örnekler vermiĢtir.
163
5. –ker (-ger) yapım eki ile oluĢan kelimelerin iĢ-hareket sahibinin ismi ve Ģahıs isimleri olduğu belirtilerek aylaker (açıkgöz), ḳızmetker (eleman, memur), dӓriger (doktor), isker (iĢ adamı), jumısker (iĢçi), ḳalamger (yazar), sawdager (tüccar),
suretker (ressam), sayısker (yarıĢçı) örnekleri verilmiĢtir.
2.7.1.1.3.4. İsimlerden İsim Türeten İşlek Olmayan Yapım Ekleri
1. –daḳ, -dek, -laḳ, -lek, -taḳ, -tek. isimlerden isim yapan iĢlek olmayan bu ekin birleĢik olduğunu belirten yazar, konuya ḳumdaḳ (kumsal), sazdaḳ (sazlık), taylaḳ (iki yaĢını doldurmamıĢ deve yavrusu) kelimelerini örnek olarak vermiĢtir.
2. Eserde –keş, -paz, -ḳor, -ḳoy, -ḫana, -stan yapım ekleri hakkında Ģunlar kaydedilmiĢtir:
“–keş, -paz, -ḳor, -ḳoy, -ḫana, -stan yapım eklerinin yeni kelime türetme kabiliyeti az olsa da bu ekler çeĢitli türemiĢ kelimelerin yapısında görülür. Kazak Diline Ġran (Fars, Tacik, Afgan vb) dillerinden geçen bu yapım ekleri Kazak Dilinin ses uyumu kuralına dâhil olmadan eski Ģekillerini korumaktadır. Örneğin:
öŋerpaz (hünerli), bilimpaz (bilgili), arbakeş (arabacı), jemḳor (açgözlü) vb.
Bunların bunların içinden –keş yapım eki somut isimlere eklenerek meslek sahipliği bildirir (Örneğin: arbakeş „arabacı‟, tüyekeş „deve yetiĢtiren‟, kirekeş (nakliyatçı) vb.)” (s. 152).
3. Eserde birkaç isimde rastlanan, anlamları birbirine yakın ancak türleri farklı olan –t; -at;- it; -ayt; -eyt; -paŋ; -ḳal gibi çeĢitli ölü ekler olduğu belirtilmiĢtir. Bu ekler ile oluĢan sızat (çatlak), ḳırat (tepe), buyrat (sıra dağ), şöleyt (çöl, sahra), ḳumayt (kumlu yer), şatḳal (dağ geçidi), ötkel (geçiĢ, geçit) gibi kelimelerin anlamlarının kendi asılları ile hem içerik hem de yapı olarak aynı olmadığı da ifade edilmiĢtir.
2.7.1.1.3.5. Fiillerden İsim Türeten İşlek Yapım Ekleri
1. –ma, -me, -ba, -be, -pa, -pe eklerinin yaptığı isimler iki baĢlık halinde ele alınmıĢtır. 1) Ekin geçiĢli fiillerden alet-edevatı, eĢyaları, yerleri, çeĢitli yiyecekleri, hastalıkları bildiren isimler türettiği belirtilmiĢ; ilme (ilmek), şappa (çakı), suwırma (çekmece),
buwma (tomar), bölme (oda), kömbe (define), tüyme (düğme), minbe (kürsü) gibi
örnekler verilmiĢtir.
164
“ÇeĢitli geçiĢli ve geçiĢsiz fillerden dıĢ görünüĢü somut olan, içeriği her zaman soyut olan kavramların isimlerini türetir. Örneğin: tapsırma (vazife), eskertpe (hatırlatma), kirispe (giriĢ, ön söz), silteme (dip not), şıġarma (eser), tüsindirme (açıklama), siypattama (tasvir), joldama, (izin kağıdı), bayandama (açıklama),
mazmundama (resmi bildiri, tebliğ), köşirme (kopya, nüsha) vb.” (s. 153).
2. –ım, -im, -m ekinin isim türeten iĢlek yapım eklerinden biri olduğu belirtilmiĢ, bu yapım eki ile geçiĢli ve geçiĢsiz fiillerden her türlü soyut kavram adları türediği ifade edilmiĢtir. alım (vergi), bilim (bilim), senim (itimat), toyım (tatmin), tınım (huzur),
tözim (sabır), kelisim (anlaĢma), baylam (bağ), tıyım (yasak), uġım (kavram), keşirim
(af, özür, bağıĢlama), tüsim (fayda), toḳtam (netice) kelimeleri örnek olarak verilmiĢtir. Ayrıca ekin ikinci olarak mekân kavramı bildiren isimler ve somut kavram isimleri türettiği belirtilmiĢ ve küzem (güzün koyun kırkma zamanı), bölim (kısım), jayılım (mera), alım (vergi), önim (mamul), uyım (kuruluĢ), kiyim (elbise), tizim (dizi), iyirim (girdap) örnekleri verilmiĢtir.
3. -ḳı, -ki, -ġı, -gi ekinin fiillerden isim yaptığını söyleyen yazar bu ek ile türeyen isimlerin anlam yönünden zengin olduğunu belirtmiĢtir. Konu ile ilgili burġı (matkap),
süzgi (süzgeç), şapḳı (çapa) şalġı (tırpan), tepki (tekme) gibi örnekler vermiĢtir.
4. -ıs, -is, -s yapım ekleri ile fiilerden türeyen isimlerin genellikle bir kavram adı olduğu belirtilmiĢ, aytıs (atıĢma), jelis (atın orta hızla koĢması), ayḳas (savaĢ), şayḳas (çatıĢma, telaĢ, uğraĢ), jüris (yürüyüĢ), jüginis (müracaat) gibi örnekler verilmiĢtir. Bu ekin yer isimleri ile iĢ-hareket isimleri yaptığı da eklenmiĢ öris (mera), egis (tarla),
jayılıs (otlak), ḳonıs (yayla) gibi örnekler verilmiĢtir.
5. Eserde –w yapım ekinin kullanım alanının çok geniĢ olduğu, bu ek ile isimler de (asuw (geçit), awruw (hastalık), ḳaşaw (keski), vb.) sıfatlar da (jüdew (zayıf), ḳatuw (sert), bitew (kapalı) vb.) bununla birlikte iĢ-hareket isimleri de (oḳuw (okumak),
bayḳaw (gözlemek), jıluw (ısınmak) vb.) yapıldığı ifade edilmiĢtir.
6. Eserde -ḳ, -k, -ıḳ, -ik, -aḳ, -ek ekleri ile ilgili Ģunlar aktarılmıĢtır:
“-ḳ, -k, -ıḳ, -ik, -aḳ, -ek. Bu eklerin türemiĢ kelimeler yapımındaki öneminin büyük olduğu, kullanım alanının da çok geniĢ olduğu dile getirilmiĢtir. “Bu ek ile fiillerden Ģu anlamdaki isimler türer:
1) Somut kavram adları ile alet-edevat isimleri (taraḳ (tarak), kürek (kürek), ḳazıḳ (kazık), pışaḳ (bıçak), tabaḳ (tabak, tepsi), ḳayraḳ (bileği), tösek (yatak), tamızıḳ (çıra), ḳarmaḳ (olta), sızıḳ (çizgi) vb.) 2) ÇeĢitli soyut kavram isimleri (suraḳ (soru), tilek (dilek), ḳılıḳ (davranıĢ), ısḳırıḳ (düdük), üskirik (üflemeli bir çalıgı),
165
bölik (kısım), buyrıḳ (emir), jaŋġırıḳ (yankılanma), tüsinik (açıklama), öksik
(hıçkırık), küyik (yanık), körik (körük), jiynaḳ (toplam), sanaḳ (istatistik), jazıḳ (günah) vb.).” (s. 154-155).
7. Eserde –ındı, -indi- ndı, -ndi yapım eklerinin –ın ve –dı eklerinden kurulan birleĢik ekler olduğu ifade edilmiĢtir.
Bu yapım eklerinin aslında geçiĢli fiillere eklenerek belli bir iĢ ve durumun neticesini bildiren isimleri ve varlıksal kavramların isimlerini türettiği belirtilmiĢ ve juwındı (bulaĢık suyu), şayındı (bulaĢık suyu), sıpırındı (süpürülmüĢ, çer çöp), ügindi (kırıntı),
sarḳındı (artık, kalıntı), ḳorıtındı (sonuç) gibi örnekler verilmiĢtir.
8. –ġış, -giĢ, -ḳış, -kiş (-ḳaş, -keş, -ġaş, -geş) yapım eklerinin eĢ sesli yapım eklerine dâhil olduğu dile getirilmiĢtir. “Çünkü bu ek isim de (sıpırġış (süpürge) sekirtkiş (zıplama) vb.) sıfat da (bilgiş (bilgiç), bayḳaġış (ihtiyatlı), körgiş (sezgili, hassas) vb.) türeten ek olarak kullanılır.” (s. 155).
Ekin sıpırġış (süpürge), süzgiş (süzgeç) gibi alet isimleri yaptığı da eklenmiĢtir.
9. Yazar –ış, -iş, -ş eklerinin fiilden isim yaptığını belirtmiĢtir. Bu yapım eklerinin çoğunlukla dönüĢlü fiillere eklenerek soyut kavramı bildiren isim türettiğini dile getirmiĢ ve ḳuwanış (güvenç), ökiniş (nedamet), ḳızġanış (kıskançlık), saġınış (özlem) gibi örnekler vermiĢtir.
“10. –wış, -wiş yapım ekleri –w ve –ış eklerinden oluĢan birleĢik bir ektir. Bu ek fiillere eklenerek onlardan çeĢitli eĢya ve soyut kavram isimleri türetir.” (s. 155). Konuyla ilgili elewiş (kalbur), tüyrewiş (toplu iğne), bastawış (özne), bayandawış (yüklem) gibi kelimeler örnek gösterilmiĢtir.
2.7.1.1.3.6. Fiillerden İsim Türeten İşlek Olmayan Yapım Ekleri
1. Eserde –maḳ, -mek, -baḳ, -bek, -paḳ, -pek eklerinin fiillerden birkaç türemiĢ isim yaptığı belirtilmiĢ, ekin fillere kattığı farklı anlamlar olduğu ifade edilmiĢtir.
1) Ekin bazı geçiĢli fiillere eklenerek onlardan çeĢitli alet-edevat, eĢya, oyun, yiyecek gibi varlık isimleri yaptığı belirtilmiĢ ve ilmek (ilmek), oymak (yüksük), şaḳpak (çakmak), jumbaḳ (bilmece) gibi örnekler verilmiĢtir.
166
2) Bazı geçiĢli fiillere eklenerek ḳıspaḳ (izdiham) gibi soyut kavram isimleri türettiği de ifade edilmiĢtir.
2. –sın (-sin) yapım ekinin fiilden isim yaptığı belirtilmiĢ ve borasın (tipili rüzgâr),
burḳasın (tipi), bögesin (set), ıḳtasın (barınak), büktesin (kıvrık, bükük) örnekleri
verilmiĢtir.
3. Yazar –mıs, -mis, -mış, -miş (arkaik) ekinin bazı geçiĢsiz fiillerden soyut isimler türettiğini belirterek konuya ḳılmıs (suç, cinayet), bolmıs (mevcudiyet), turmıs (yaĢam) vb. örnekler vermiĢtir.
4. Yazar –mal (-mel) ekinin bir iki fiil köküne eklenerek varlık isimleri yaptığını belirtmiĢtir. Örnek olarak aşımal (ekĢi, ekĢimiĢ), sawmal (sağmal), tünemel (geceleme yeri), süyemel (destek, dayanak), oramal (havlu, baĢörtüsü), tasımal (nakliyat),
joramal (varsayım) kelimelerini vermiĢtir.
5. Eserde –man, -men, -ban, -ben ekinin fiilin gelecek zaman yapısından hareket edenin ismini türettiği belirtilmiĢ; alarman (müĢteri), berermen (borcu olan), körermen (seyirci), ölermen (ölecek duruma gelen) gibi örnekler verilmiĢtir.
6. -r, -ır, -ir, -ar, -er eklerinin üngir (mağara), şuḳır (çukur) gibi türemiĢ isimler yaptığı ifade edilmiĢtir.
7. –ıt, (-it, -t) yapım ekinin böget (set), sarḳıt (sarkıt), irkit (lor), kiyit (giyecek), şabıt (ilham) gibi isimler türettiği belirtilmiĢtir.
“8. –wıl, (-wil) eki –w ve –ıl eklerinden oluĢmuĢtur. Çünkü bu ekin eklendiği kelimelerin çoğunun kökü fiildir ve onlardan yapılan sınırlı sayıdaki kelimeler çeĢitli varlık isimleri olarak vazife görür.” (s. 157). Yazar bu eke örnek olarak ḳarawıl (nöbetçi), şabuwıl (saldırı), tosḳawıl (mani), jortuwıl (yağmalama), keşewil (geç kalmıĢ, gecikmiĢ), toruwıl (pusu) gibi örnekler vermiĢtir.
9. Eserde -ḳın –kin, -ġın, -gin eklerinin fiillere eklenerek uşḳın (kıvılcım), tasḳın (taĢkın), turġın (nüfus), köşkin (çığ), kırġın (felaket, musîbet), şalġın (çayır) gibi isimler yaptığı belirtilmiĢtir.
167
10. Yazar –ası (-esi) ekinin bazı fiillere eklenerek soyut kavram bildiren isimler yaptığını ifade etmiĢ ve alası (alıcı), beresi (borçlu), barası (menzil) vb. kelimeleri örnek olarak göstermiĢtir.
11. –ın, (-in, -n) yapım ekinin eĢ sesli yapım eklerinden biri olduğnu belirtmiĢ ve
boran, (tipi) kelin (gelin), jiyın (içtima, kamp) örneklerini vermiĢtir.
12. Eserde –şaḳ (-şek) ekinin emşek (meme), bölşek (birim) gibi kelimeler yaptığı belirtilmiĢtir.
13. –aşaḳ (-eşek) yapım ekinin bazı geçiĢsiz ve geçiĢli fiillerden soyut isimler yaptığı ifade dildikten sonra Şaḫterdiŋ her künnen alaşaġı bar, alsa ḳuwanadı almasa renjiydi „Madencinin her günden alacağı vardır, alırsa sevinir, almazsa üzülür‟ vb. cümleler örnek gösterilmiĢtir.
Ardından fiillerden isim yapan çok az iĢlekliği olan eklerin (örneğin: at-paḳıl,
üyir-mekil,ḳarjı-maḳıl, şert-pekil, şımşı-wır, süngi-wir, jar-a, jır-a, küy-e, jaŋ-ḳa, tut-ḳa vb.)
yapım eki listesine dâhil edilmediği dile getirilmiĢtir.
2.7.1.1.3.7. İsimlerde Anlam Ayırtısı (Nüans) Türeten Ekler
Eserde bu baĢlık altında sözlük anlamı yönünden yeni kelime türetmeyen, kelimelere çeĢitli duygusal anlam ve ifade kuvveti ekleyen ekler ele alınmıĢtır. Bu ekler ismin anlam ayırtısını türeten ekler olarak gösterilmiĢtir.
1. –eke, -ḳa, -ke yapım eklerinin cins ve özel (kiĢi adlarına) adlara eklenerek saygı, hürmet, ululama gibi anlamsal özellikler kattığı belirtilmiĢtir.
“Eklendiği bazı kelimelere, son sesi veya bir ya da birkaç heceyi düĢürülerek eklenir. Örneğin: aġeke, şeşeke, apeke, ӓpke, jezdeke, ateke, bastıḳeke, ḫatşıeke, Omeke (Omar, Omarbay), Jӓke (Jambıl, Janaḳ), Mırzeke, Ḳureke, Muḳa, Sӓke vb.” (s. 159).
2. Eserde y yapım ekinin akraba isimlerine eklenerek onlara saygı, hürmet, yüce tutma anlamları eklediği belirtilmiĢ ve apay, aġay, ӓkey, şeşey, atay, jezdey, ӓpkey örnekleri verilmiĢtir.
168
3. Yazar –tay ekinin akraba isimlerine eklenerek onlara küçültme, Ģımartma, nezaket gibi ek anlamlar yüklediğini ifade etmiĢ ve aġatay (ağabeyciğim), apatay (ablacığım),
ӓketay (babacığım), şeşetay (anneciğim), böpetay (bebecik) gibi örnekler vermiĢtir.
“4. –jan yapım eki çoğunlukla insanla alakalı çeĢitli kelimelere ve kiĢi adlarına eklenir ve onlara bazen Ģımartma bazen küçültme anlamı ekler. Örneğin: Abayjan, Ardaḳjan,
Ermekjan, aġajan, kökejan.” (s. 160).
5. Yazar, -ḳan, -aḳan yapım eklerinin iĢlek olmamakla birlikte küçültme anlamı bildirmek için birkaç kelimede kullanıldığını belirtmiĢ buzawḳan (küçük buzağı),
balaḳan (bebecik), botaḳan (küçük deve yavrusu), ḳoşaḳan (kuzucuk) örneklerini
vermiĢtir.
6. -ḳay (-key) ekinin iĢlek olmayan bir ek olduğu ve sadece balaḳay (yavrum, yavrucuğum), sawsaḳay (küçük parmak), şeşekey (annem) gibi birkaç kelimeye eklendiğini belirtmiĢtir.
7. Eserde –şaḳ (-şek) ekinin isimlere eklenerek küçültme, sevgi anlamları eklediği belirtilmiĢ ve kelinşek (gelinciğim), inişek (kardeĢciğim), jutḳınşak (yutak), jarıḳşaḳ (aydınlık) örnekleri verilmiĢtir.
8. –şıḳ, -şik eki ile ilgili töbeşik (tepecik), tüyirşik (tanecik) örnekleri verilmiĢtir.
9. –şa (-şe) ekinin küçültme yaptığı belirtilmiĢ ve körpeşe (minder), kitapşa (kitapçık),
sandıḳşa (küçük sandık), ḳobdiyşa (küçük kutu), ögizşe (dana, tosun) örnekleri
verilmiĢtir.
10. –ş ekinin kiĢi isimlerine ve çeĢitli cins isimlere eklenerek onlara küçültme, sevgi gibi ek anlamlar yüklediği belirtilmiĢtir. “Ancak kiĢi isimlerine ve çeĢitli cins isimlere onların tam Ģekillerine doğrudan eklenmeyerek ya son sesi ya da sondaki bir ya da birkaç heceyi düĢürerek eklenir.” (s. 161). Ekle ilgili olarak da Ḳurmaş (Ḳurman, Ḳurmakġaliy, Ḳurmanbek), Jumaş (Jumabike, Jumabek, Jumaġaliy, Jumabek) gibi örnekler verilmiĢtir.
11. Yazar, –sımaḳ ekinin kelimenin veya onun son hecesinin kalın ya da ince oluĢuna bakmadan daima kalın Ģeklini koruduğunu belirtmiĢ ve bu ekin beğenmeme, alay, eksiklik gibi anlamlar yüklediğini ifade etmiĢtir. Örnek olarak aḳınsımaḳ (Ģair olmaya
169
çalıĢmak), mırzasımaḳ (bey gibi olmaya çalıĢmak), batırsımaḳ (cesur görünmek) gibi kelimeler vermiĢtir.
12. –şıġaş (-şigeş) ekinin -sımaḳ eki ile anlamdaĢ olduğu belirtilmiĢ ve bayşigeş (zengin gibi görünmek), (bayşıġaş), erşigeş (erkek gibi olmak), batırşıġaş (kahramanca hareket etmek) örnekleri verilmiĢtir.
13. –ekeş (egeş): Bu yapım ekinin kategorisi tam olarak oturmamıĢ, yapım eki ile yardımcı kelime (edat/bağlaç) kategorisi arasında bulunan ek olduğu belirtilmiĢtir. Bu ekin isme alay, beğenmeme, küçük görme gibi anlamlar eklediği ifade edilerek Tas
ekeş tas ta özgeredi „taĢ bile değiĢir‟ (Ġ. Mustafin) örneği verilmiĢtir. 2.7.1.1.3.8. İsmin Çekim Sistemi
Eserde isimlerin çokluk, iyelik, durum ve bildirme kategorilerinin olduğu belirtilmiĢ ve konular daha önce anlatıldığı için onlara gönderme yapılmıĢtır.
2.7.2. Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili’nde İsim Konusunun İşlenişi 2.7.2.1. İsim (Zat Esim)
Eserde isim Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır:
“Ġsim diye varlığın varlıksal kavramının adını bildiren kelime türü adlandırılır: adam (insan), aġaş (ağaç), ӓke (baba), şeşe (anne), gül (gül), mal (mal, mülk), şöp (çöp), et (et), irimşik (peynir), waḳıt (vakit), aḳıl (akıl), minez (huy), ar (ırz, iffet), uyat (ayıp, hicap).” (s. 97).