Bildirme/Şahıs Ekleri (Jiktik Jalġaw)

Bildirme/Ģahıs eklerinin yükleme eklenerek yüklemi özne ile uygun hale getiren ek olduğunu belirten yazarlar bu eklerin yüklem olan her kelimeye eklendiğini ifade etmiĢlerdir.

“Bildirme/Ģahıs eki üç türlüdür: 1) Bildirme/Ģahıs ekinin tam (uzun) Ģekli, 2) Bildirme/Ģahıs ekinin kısa Ģekli,3 ) Emir ekinden sonra eklenen bildirme/Ģahıs eki.” (s. 78)

2.4.2.1.4.1. Bildirme/Şahıs Ekinin Tam (Uzun) Şekli

Yazarlar bildirme/Ģahıs ekinin bu türünün yüklem olan fiillere ve isimlere eklendiğini ve bu türün kullanım alanının geniĢ olduğunu ifade etmiĢlerdir. Bu bilginin ardından yazarlar konuyu örneklerle desteklemiĢlerdir.

“Çekim örneği Tekil

Men bar-a-mın (gidiyorum), bar-ıp-pın (gitmiĢim), kel-e-min (geliyorum), ke-lip-pin (gelmiĢim)

137

Sen bar-a-sıŋ, bar-ıp-sıŋ, kel-e-siŋ, kel-ip-siŋ Siz bar-a-sız, bar-ıp-sız, kel-e-siz, kel-ip-siz Ol bar-a-dı, bar-ıp-tı, kel-e-di, kel-ip-ti

Çoğul

Biz bar-a-mız, bar-ıp-pız, kel-e-miz, kel-ip-piz Sen bar-a-sıŋ, bar-ıp-sıŋ, kel-e-siŋ, kel-ip-siŋ Siz bar-a-sız, bar-ıp-sız, kel-e-siz, kel-ip-siz Ol bar-a-dı, bar-ıp-tı, kel-e-di, kel-ip-ti” (s. 79).

Bu bilgilerin ardından eserde sıfat-fiilller ve isimlere bildirme/Ģahıs ekinin sadece birinci ve ikinci Ģahısta eklendiği üçüncü Ģahısta eklenmediği belirtilmiĢ ve konu örneklendirilmiĢtir.

“Çekim Örneği Tekil

Men bar-ġan-mın (gittim), kel-gen-min (geldim), muġalim-min (öğretmenim) Sen bar-ġan-sıŋ, kel-gen-siŋ, muġalim-siŋ

Siz bar-ġan-sız, kel-gen-siz, muġalim-siz Ol bar-ġan-Ø, kel-gen-Ø, muġalim-Ø

Çoğul

Biz bar-ġan-bız, kel-gen-biz, muġalim-biz Sen bar-ġan-sıŋ, kel-gen-siŋ, muġalim-siŋ Siz bar-ġan-sız, kel-gen-siz, muġalim-siz

Ol bar-ġan-Ø, kel-gen-Ø, muġalim-Ø” (s. 79-80).

2.4.2.1.4.2. Bildirme/Şahıs Eklerinin Kısa Şekli

Eserde bildirme/Ģahıs ekinin kısa Ģeklinin sadece görülen geçmiĢ zaman ve Ģart kipinde kullanıldığı belirtilmiĢ, isme eklenmediği dile getirilmiĢtir. Ardından konu örneklerle açıklanmıĢtır.

“Tekil Çoğul

Men bar-dı-m (gittim), kel-di-m (geldim) Biz bar-dı-ḳ, kel-di-k

138

Siz bar-dı-ŋız, kel-di-ŋiz Sizder bar-dı-ŋızdar,

kel-di-ŋizder

Ol bar-dı-Ø, kel-di-Ø Olar bar-dı-Ø, kel-di-Ø” (s. 81).

Bu çekimin ardından eserde bildirme/Ģahıs eklerinin görülen geçmiĢ zaman çekimiyle aynı Ģekilde eklendiği Ģart çekimi verilmiĢtir.

“Tekil Çoğul

Men al-sa-m (alsam), kör-se-m (görsem) Biz al-sa-ḳ, kör-sek

Sen al-sa-ŋ, kör-se-ŋ Sender al-sa-ŋdar, kör-se-ŋder

Siz al-sa-ŋız, kör-se-ŋiz Sizder al-sa-ŋızdar,

kör-se-ŋizder

Ol al-sa-Ø, kör-se-Ø Olar al-Ø, kör-Ø” (s. 82).

2.4.2.1.4.3. Emir Kipinden Sonra Eklenen Bildirme/Şahıs Eki

Yazarlar emir ekinde bildirme/Ģahıs ekinin kök veya gövde halindeki fiile doğrudan eklendiğini belirtmiĢlerdir. Bildirme/Ģahıs ekinin bu türünün baĢka kelimelere eklenmediği dile getirmiĢler, konuyu örneklendirmiĢlerdir.

“Tekil Çoğul

Men ḳal-ayın (kalayım), ber-eyin (vereyim) Biz ḳal-ayıḳ, ber-eyik

Sen ḳal-Ø, ber-Ø Sender ḳal-ıŋdar, ber-iŋder

Siz ḳal-ıŋız, ber-iŋiz Sizder ḳal-ıŋızdar, ber-iŋizder

Ol ḳal-sın, ber-sin Olar ḳal-sın, ber-sin” (s. 83)

Bölüm Değerlendirmesi

Eserlerde çekim ekleri için jalġaw terimi kullanılmıĢ ve Kazak Türkçesi gramer geleneğine göre kabul edilen çekim eklerine dair bilgiler verilmiĢtir.

Ġncelenen her iki eserde de Kazak Türkçesinde dört çeĢit çekim ekinin bulunduğu dile getirilmiĢ, bu çekim eklerinin çokluk (köptik), iyelik (tӓweldik), durum (septik) ve bildirme/Ģahıs (jiktik) ekleri olduğu belirtilmiĢtir. Türkiye Türkçesinde ek-fiilin geniĢ zaman çekimi olarak algılanan ve bildirme ekleri olarak adlandırılan (Ergin, 2005: 315; Korkmaz, 2009: 703) ekler ile zaman ekleri üzerine gelen ve şahıs ekleri olarak adlandırılan ekler aynı kategori içinde jiktik jalġaw terimi ile karĢılanmıĢtır. Böyle bir anlayıĢın Ģahıs eklerinin aslında isme değil de geniĢ zaman kipindeki er- ek-fiiline

139

eklendiği için ortaya çıktığı düĢünülebilir. Çünkü „iyiyim‟ yapısının „edgü er-ür men‟ yapısından geldiği bilinmektedir.

Türkiye Türkçesi gramer geleneğine göre çekim ekleri iĢlenirken isim/ad çekim ekleri ve fiil çekim ekleri (Ergin, 2005; Korkmaz, 2009) ana baĢlıkları açılmıĢ ve her kategori kendi içinde tekrar türlere ayrılarak incelenmiĢtir. Ancak incelenen eserlerde böyle bir yol tutulmamıĢ sadece Kazak Türkçesinde kabul edilen çekim ekleri verilmiĢtir.

Türkiye Türkçesinde son zamanlarda eklerle ilgili farklı yaklaĢımlar ortaya çıkmıĢ, klasik olarak yapım eki ve çekim eki olarak sınıflanan ekler üzerinde yeni tasnif denemeleri yapılmıĢtır. Bu çalıĢmaları yapanlardan Zikri Turan, çekim ekleri baĢlığı altında Ģunları kaydetmiĢtir:

“Çekim eklerini cümle ya da cümle unsuru seviyesinde kelimeler ve/veya kelime takımları arasında gramer iliĢkisi kuran; kısaca cümlenin teĢekkülünde vazife üstlenen eklerdir diye tarif edebiliriz. Bunlar da, ismin hâl ekleri, iyelik ekleri ve fiil çekiminin zaman ekleri ve Ģahıs eklerinden ibarettir.” (Turan, 2000).

Bu bilgiler ıĢığında yazarın hal eklerini, iyelik eklerini ve Ģahıs ekini çekim eki olarak kabul etmesinde Kazak Türkçesi gramerleri ile birleĢtiği ancak çokluk ekini ayrı bir kategori olarak almasında gramerlerden ayrıldığı görülmektedir.

Ekler üzerinde baĢka bir tasnif denemesi yapan H. Ġbrahim Delice, çekim ekleri diye ayrı bir baĢlık açmamıĢ ve çokluk ekini geniĢletme ekleri; iyelik ekini kurucu ekler, Ģahıs eklerini geniĢletme ekleri altında fiili geniĢleten ekler olarak ele almıĢ; durum ekleri için de ayrı bir baĢlık açmıĢtır (Delice, 2000; 135-150). Bu açıdan bakıldığında yazarın Kazak Türkçesi gramerlerinden ayrıldığı görülmektedir.

Gürer Gülsevin çekim ekleri yerine „iĢletme ekleri‟ terimini kullanmıĢ ve isimlerde durum eklerini; fiillerde de çatı eklerini, Ģahıs eklerini, zaman eklerini, kip eklerini ve bildirme eklerini bu baĢlık altında değerlendirmiĢtir. Ayrıca yazar çokluk ekini „kategori ekleri‟; iyelik eklerini de bağlantı kurucu ekler arasında göstermiĢtir (Gülsevin, 2004; 1267-1284). Bu açıdan yazarın incelenen gramerlerle benzer fikirlerinin yanında farklı fikirlerinin olduğu da görülmektedir.

Durum ekleri bahsinde her iki eserde de ortak görüĢler mevcuttur. Ancak Praktikalıḳ Ḳazaḳ Tili isimli eserde diğer eserden farklı olarak bulunma hali, durum ekleri tablosunda verilmemiĢtir. Bunun bir yanlıĢlık ya da gözden kaçma olduğu eserde

140

iyelikli çekim yapılırken bu ekin de ele alınmasından anlaĢılmaktadır. Eserlerde Türkiye Türkçesinde ad durumu olarak kabul edilen eĢitlik durumu, sayılmamıĢtır. Ayrıca Muharrem Ergin‟in (Ergin, 2005: 241) yön eklerini de ad durumu eklerinden saydığını da hatırlatmak gerekir. Bununla birlikte Banguoğlu alıĢılmıĢın dıĢında isim hallerini iççekim (kim, kimi, kime, kimde, kimden, kimin halleri) ve dıĢçekim (kimle, kimce, kimli, kimsiz) ayırmıĢtır (Banguoğlu, 2004:326-331). Bu açıdan bakılınca yazarın farklı bir tasnif yaptığı görülmektedir.

Eserler arasında dikkat çeken önemli farklardan biri yazarların çokluk eki üzerindeki görüĢleridir. Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya isimli eserde “Kazak Dilinde çokluk kavramını bildirmek için eklenen üç ek vardır. Bunlardan birincisi –ız (-iz, -z), ikincisi -ḳ (-k), üçüncüsü –lar (-ler, -dar, -der, -tar, -ter) Ģekilleridir.” (s. 40) denilmekte, konu ile ilgili örnekler verilmektedir. Daha sonra –z (-ız, -iz) eklerinin bir çokluk eki değil çift, ikiz, iki tane olan isimlerin adlarına eklenen ek olduğu; -k (-ḳ) ekinin ise birinci Ģahısta çokluk bildirdiği ifade edilmiĢtir. Bu bağlamda Türkçe organ adlarında kelime sonu –k ünsüzünü inceleyen Cahit BaĢdaĢ, bu ünsüzün çokluk ya da ikilik kavramı değil küçültme ve sevgi ifadesi taĢıdığını tespit etmiĢtir (BaĢdaĢ, 2005). Eserde zikredilen ekin birinci çokluk Ģahısta kullanıldığı malumdur. Ancak ekin çokluk bildirip bildirmediğini kesin olarak söylemek mümkün değildir.

Yazarın çokluk kavramı bildiren ekler içinde zikrettiği bir diğer ek –ız (-iz, -z) ekidir. “+(I)z / +(U)z ekinin ikilik (dual, dualismus) gösterme iĢlevi ikili organ adlarında görülür: beniz, boynuz, diz, göğüs (<kögüz), omuz gibi.” (Korkmaz, 2009; 66). Yazarın bu belirtilen ekleri aslî çokluk eki ile birlikte alması dikkat çekici bir konudur. Ancak bu ekin aslî bir çokluk eki olmadığı da hatırlatılmıĢtır.

Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya isimli eserde Kazak Dilinde iyelik kategorisinin üç yöntem ile yapıldığı, bunların morfolojik yöntem (morfologiyalıḳ tӓsil), söz dizimsel yöntem (sintaksistik tӓsil) ve karma (yani morfolojik yöntem ile söz dizimsel yöntemin birleĢimi) yöntem (aralas tӓsil) olduğu dile getirilmiĢtir. Yazarın söz dizimsel yöntem dediği aslında ilgi grubu, karma yöntem dediği ise iyelik grubudur. Bu gruplar Ģekil bilgisi değil söz dizimi bahsinde ele alınacak konulardır. Yazarın bu yöntemler ile iyelik anlamı verildiğini dile getirmesi ilgi çekicidir.

141 2.5. Yapısına Göre Kelimeler

Eserlerde bu baĢlık altında kelimeler yapı bakımından sınıflara ayrılmıĢtır. Kelimelerin yapıları hakkında bilgiler verilmiĢ, basitliği, türemiĢliği, birleĢikliği incelenmiĢtir. 2.5.1. Ḳazirgi Ḳazaḳ Tili-Morfologiya’da Yapısına Göre Kelimeler