Yasa, tüketiciyi tanımlar kenar başlıklı 3. maddesinde (b. e), “Bir mal veya hizmeti ticari veya mesleki olmayan amaçlarla edinen, kullanan veya yararlanan gerçek veya tüzel kişiyi, ifade eder” şeklinde tanımlamıştır. Bu düzenleme çerçevesinde tüketici olmanın koşulları değerlendirilmelidir.
İlk koşul, tüketicinin gerçek veya tüzel kişi olabilmesidir. Gerçek kişiler dışında, bir malı veya hizmeti özel kullanımı için nihai olarak edinen tüzel kişiler de tüketici sayılırlar. Yasa koyucumuz, bu noktada AB hukukundan açıkça ayrılmıştır. Zira AB ülkelerinde, bu bağlamda Almanya’da da tüzel kişilere tüketici sıfatı kural olarak verilmemektedir568 569. Bu noktada belirtelim ki, Almanya’da, bizim
567 VOGEL, A., Verbrauchervertragsrecht und allgemeines Vertragsrecht, Berlin, 2006, s. 4 vd. ;
HEIDERHOFF, B., Grundstrukturen des nationalen und europäischen Verbrauchervertragsrechts (Verbraucher), München, 2004, s. 265 vd. ; HEIDERHOFF, B., Gemeinschaftsprivatrecht, 2007, s. 88-89 ; SCHMELZER, M., Der Konsumentenvertrag, Zürich, 1995, s. 73 vd. ; KOLLER-TUMLER, M., Der Konsumentenvertrag im schweizerischen Recht (Konsumentenvertrag), Bern, 1995, s. 89 vd. Ayrıca BGB’de de tüketici sözleşmeleri ifadesi kullanılmaktadır. Bkz. BGB §§ 355-356.
568 HEIDERHOFF, s. 88-89 ; HEIDERHOFF, Verbraucher, s. 257 ; ULTSCH, M. L., Der einheitliche
Verbraucherbegriff, München, 2005, s. 66 vd. (Yazar, tüketiciye ilişkin bütün direktifleri değerlendiren bir inceleme yapmıştır) ; VOGEL, s. 10 vd. ; WIEDENMANN, K. U., Verbraucherleitbilder und Verbraucherbegriff im deutschen und europäischen Privatrecht, Frankfurt am Main, 2004, s. 135 vd. ; MICKLITZ, H. W., Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, Band 1, Schuldrecht Allgemeiner Teil, § 13, München 2006, N.1 vd. ; MARTIS, R./ MEINHOF, A., Verbraucherschutzrecht, München, 2005, s. 23 vd., N. 33 vd. ; ARTZ, BÜLOW/ARTZ, s. 25 vd., N. 8 vd. Esas itibariyle, tüzel kişilerin kural olarak tüketici kabul
hukukumuzda olduğu gibi ayrı bir Tüketiciyi Koruma Yasası yoktur. Alman Medeni Kanununun muhtelif normlarında düzenlemeler mevcuttur570. İsviçre’de de bizde olduğu gibi bir Tüketiciyi Koruma Yasası yoktur. Tüketici hukuku veya tüketiciyi koruma hukukuna ilişkin düzenlemeler, Borçlar Kanunu içinde muhtelif hükümlerde yer aldığı gibi, ayrıca münferit kanunlarda da mevcuttur. Genele bakıldığında, İsviçre’de de kural olarak tüzel kişilerin tüketici olarak kabul edilmediği söylenebilir571.
Hemen belirtelim ki, bir tüzel kişi olan ticaret şirketleri, tüm işlemlerinin ticari olması nedeniyle (TTK m. 21/1) tüzel kişi sıfatı taşımazlar572. Gerçek kişi tacirler ise istisnaen de olsa, ticari olmayan sözleşmeler yapabilirler(TTK m. 21/2)573. Bu halde, diğer koşullar da mevcut olmak kaydıyla tüketici sıfatına haiz olurlar.
Tüketici olabilmenin ikinci koşulu, tüketicinin ticari veya mesleki olmayan bir amaçla hareket etmiş olmasıdır. Yani tüketici, sözleşme yaparken, ticari veya mesleki bir amaçla hareket etmemelidir. Bu bağlamda, bir malı olduğu gibi veya işleyip başkasına satmak veya çıkar karşılığında devretmek amacıyla edinen – eş
edilmemeleri Alman hukukunda da bazı yazarlarca eleştirilmektedir. Bkz. KEMPER, R., Verbraucherschutzinstrumente, Baden-Baden, 1994, s. 28 ; ARTZ, BÜLOW/ARTZ, s. 25, N. 8 ; VOGEL, s. 13 ve dipnot 36’da yollama yapılan yazarlar. Bu konuda ayrıca bkz. HEIDERHOFF, s. 89-90 ; Von HIPPEL, E., Verbraucherschutz, Tübingen, 1986, s. 3 vd.; DAUNER-LIEB, B., Verbraucherschutz durch Ausbildung eine Sonderprivatrechts für Verbraucher, Berlin, 1983, s. 13 vd. ve s. 13, dipnot 1. Karş. MICKLITZ, § 13, N. 12.
569
Hemen belirtelim ki, mevcut yasaya göre tüzel kişilerin tüketici olmaları mümkün iken, hazırlanan tasarıda tüketici yeniden tanımlanmış ve açıkça gerçek kişilerin tüketici olabileceği ifade edilmiştir (Tasarı m. 3, b. h).
570 Ancak üreticinin sorumluluğu ayrı bir kanunla (Produkthaftungsgesetz) düzenlenmiştir. Bundan
başka tüketici usul hukukuna (Verbraucherprozessrecht) ilişkin olarak bkz. FISCHER, R., BÜLOW, P/ARTZ, M., Handbuch Verbraucherprivatrecht, Heilderberg, 2005, s. 502 vd., N. 1 vd.
571 HARTMANN, s. 12, N. 23. Geniş bilgi,değerlendirme ve tüketiciyi tanımlayan münferit normlar
için bkz. HARTMANN, s. 10 vd., N. 21 vd. ; KOLLER-TUMLER, M., in. Konsumentenschutz im Privatrecht, Basel, 2008, s. 56 vd. ; KOLLER-TUMLER, Konsumentenvertrag, s. 89 vd. ; SCHMELZER, s. 75. Ayrıca bkz. ve karş. BGE 121 III 336, s. 339 vd.
572 ARKAN, S., Ticari işletme Hukuku, Ankara, 2001, s. 60-61. Karş. BATTAL, A., Tüketicinin
Korunması Hakkında Kanun Yönünden Tacirlerin Tüketici Sıfatı, Prof. Dr. Ali BOZER’e Armağan, Ankara, 1998, s. 313 vd., s. 329 vd. Bu konuda bkz. 13. HD, 2003/13189 -2004/3324, 15.03.2004 T., KADIOĞLU, s. 39 ; (Eczanenin tüketici sayılmaması)13. HD, 9271-13864, 18.11.2003 T., KADIOĞLU, s. 41-42 ; YHGK, 2000/19-1255 E., 2000/1249 K., 11.10.2000 T., KADIOĞLU, s. 53- 56. Bu yönde başka kararlar için ayrıca bkz. ZEVKLİLER/AYDOĞDU, s. 82, dipnot 5’de yollama yapılan kararlar. Karş. 19. HD, 3932 E., 4621 K., 06.07.1999 T., ZEVKLİLER/AYDOĞDU, s. 1082- 1084.
573 ARKAN, s. 61-62. Bkz. ve karş. BATTAL, s. 313 vd. Bu konuda ayrıca bkz. HEIDERHOFF, s. 89
deyişle bizatihi kendisi satıcı konumuna girecek olan – kişi tüketici olarak kabul görmeyecektir574.
Bir işletme sahibinin, işletmesinde kullanmak üzere, ancak aynen veya işleyerek satma amacıyla hareket etmeksizin – kendisi yeniden satıcı sıfatına haiz olmayı amaçlamaksızın – mal ve malzeme satın alması halinde, tüketici sayılması gerektiği savunulmaktadır575. Esasen, bu noktada, tüketiciyi tanımlarken özel nihai kullanıcı olması hali dikkate alınmaktadır576. Bu bağlamda, bir fabrikayı ısıtmak için veya makinelerde kullanmak için akaryakıt, yağ, yemekhanede kullanmak üzere gıda maddesi, kâğıt, bez vb. malzeme alınmasında, bu görüş çerçevesinde işletme sahibi tüketici sıfatına haiz olacaktır577. Ancak ticaret şirketi söz konusu ise ve buna göre fatura düzenlenmişse, bu halde TKHK hükümleri değil, BK ve TTK gibi genel hükümler uygulanacaktır578.
Öte yandan, başkasına bağlı olarak çalışan ve yaptığı işte kullanmak için mal satın alan kişi de tüketici sayılmalıdır. Bağımsız çalışması halinde ise durum farklıdır. Zira bir kimsenin bağımsız çalışması onun satıcı/ sağlayıcı sıfatını sahip olması noktasında önemlidir579. Bu bağlamda, başkasının taksisinde çalışan kimsenin akaryakıt satın alması halinde bu kişi tüketici sayılmalıdır580. Buna karşılık taksiyi kendi işlettiği halde, sağlayıcı sıfatına haiz olacaktır581.
574
Bkz. “…Davacı, satmak amacıyla ürettiği karanfil çiçeklerinin davalıdan alınan fidelerinin
hastalıklı çıkması nedeniyle, uğranılan zararın tazminini istemiştir. 4077 sayılı yasanın 3. Maddesinin f bendinde tüketici, bir mal veya hizmeti özel amaçlarla satın alarak kullanan veya tüketen gerçek veya tüzel kişi olarak tanımlanmıştır. Davacı ise, bu tanımlamanın dışında kalan bir kişidir. Zira satmak amacı ile çiçek üretmektedir…” 13. HD, 3176-4810, 14.06.1999, KADIOĞLU, s. 56-57. “ …Davacının alüminyum doğrama işi ile iştigal ettiği ve dava konusu malları da bu işinde kullanmak üzere, bir başkasının ihtiyacı için davalıya sipariş verdiği, kendi şahsi ihtiyacı için satın almadığı dosya içeriğinden anlaşılmaktadır. Bu durumda, davaya 4077 sayılı kanunun uygulanması olanağı yoktur…”. 13. HD, 2905-3865, 04.05.1998, KADIOĞLU, s. 57.
575 KEMPER, s. 25-26. 576 Von HIPPEL, s. 3 vd.
577 ZEVKLİLER/AYDOĞDU, s. 83-84. Bu konuda bkz. 19. HD, 2002/1122 E., 2002/1472 K.,
05.03.2002 T. (Karar gerçi ticaret şirketiyle ilgilidir; ancak kararın karşı oy yazısında bir ölçüde bu görüş savunulmuştur, bundan başka BATTAL’ın – yukarıda yollama yaptığımız – makalesine de dayanmıştır )
578 ZEVKLİLER/AYDOĞDU, s. 84. Karş. BATTAL, s. 329 vd. 579
KEMPER, s. 27 ve dipnot 12.
580 ZEVKLİLER/AYDOĞDU, s. 84.
581 “Davacı, davalı … şirketinden satın aldığı aracı ticari taksi olarak kullanmakta iken…Somut
Tüketici sayılmak için son koşul, mal veya hizmetin karma amaçla edinilmemiş olmasıdır. Bu halde, malı veya hizmeti edinen, söz konusu mal veya hizmeti hem işletmesi veya mesleğinin ifası hem de kişisel kullanımı için almıştır. Bu hal, özellikle otomobil satımlarımda yaygındır. Kişinin otomobili hem işletmesinde, hem de kendi özel yaşamında kullanmak için almış olması halinde, karma amaçlı bir sözleşme söz konusu olur582. Bu halde, TKHK anlamında bir tüketici sözleşmesi söz konusu olmadığı gibi, bu sözleşmeyi yapan da tüketici kabul edilmez. Dolayısıyla, böyle bir durumda genel hükümler uygulama alanı bulacaktır583.