Super’ın yaşam boyu-yaşam alanı yaklaşımı

Super, kuramını oluştururken Ginzberg’in görüşlerinden yola çıkmış ancak, kendisinden önceki kuramcılardan farklı olarak sosyoekonomik statü, cinsiyet, sosyal değişim ve seçim süreci gibi kavramlara yer vermiştir. 1953 yılında kariyer gelişimi ile ilgili kuramını yayınlayan Super, kendi kuramını şekillendirirken gelişim psikolojisi, farklılıklar psikolojisi, sosyoloji ve kişilik kuramları ile ilgili araştırmalardan etkilenmiştir (Siyez, 2013).

Super, 1953 yılında yayınladığı makalesinde kuramıyla ilgili 10 varsayım yayınlamıştır.

1990 yılında yayınladığı makalesinde ise bu varsayımların sayısını 14’e çıkarmıştır. Bu varsayımlar şu şekildedir (Isaacson ve Brown, 2000; Niles ve Harris Bowlsbey, 2013):

 Bireylerin yetenekleri, becerileri, kişilikleri, gereksinimleri, değerleri, özellikleri ve benlik kavramları farklılık gösterir.

 Bireyler bu özellikleri nedeniyle pek çok işi yapabilecek donanıma sahiptir.

 Her bir meslek, karakteristik bir beceri ya da kişilik özelliğine sahip olmayı gerektirir.

Ancak her bir meslek içinde farklı özelliklere sahip bireyler vardır. Her birey için farklı mesleklere yönelebilme söz konusudur.

 Sosyal öğrenmenin bir ürünü olan benlik kavramının kararlılığı, ergenliğin sonundan yetişkinliğin sonuna kadar olan dönemde giderek artmaktadır. Ancak bireylerin benlik kavramları yine de zamana ve deneyimlere bağlı olarak değişir. Bu durum bireylerin mesleki yeterliliğini ve tercihlerini etkiler.

 Bu değişim süreci yaşam boyu devam eder ve bu süreç büyüme, keşfetme, yerleşme, sürdürme ve çöküş olmak üzere beş yaşam dönemini kapsar.

 Kariyer örüntüleri, bireylerin ebeveynlerinin sosyoekonomik düzeyi, zihinsel kapasite, eğitim düzeyi, kişilik özellikleri, kariyer olgunluğu ile kişinin karşısına çıkan kariyer fırsatlarına göre şekillenir.

 Bireyin herhangi bir yaşam-kariyer basamağında çevrenin ve organizmanın istekleri ile başarılı bir şekilde başa çıkması, bireyin bu görevlerle başa çıkmadaki kariyer olgunluğuna bağlıdır.

36

 Kariyer olgunluğu varsayımsal bir yapıdır. Bu nedenle kavramın işlevsel bir tanımını yapmak zordur.

 Yaşam dönemlerindeki gelişim süreçlerine, ilgi ve yeteneklerin olgunlaşmasını kolaylaştırarak ve kavramların gelişiminde gerçeğin test edilmesine yardımcı olarak rehberlik edilebilir.

 Kariyer gelişimi temelde, mesleki benlik kavramının gelişimi ve uygulamasıyla ilgilidir.

 Bireysel ve sosyal etmenler ile gerçeklik ve benlik kavramları arasındaki sentezleme ve uzlaşma süreci, verilen geribildirimler doğrultusunda öğrenme ile ilgilidir.

 İş doyumu ve yaşam doyumu bireyin kendi beceri, gereksinim, değer, kişilik özellikleri, ilgi ve benlik kavramına uygun seçenekler bulmasına bağlıdır.

 İşten elde edilen doyumun derecesi, benlik kavramına uygulanabilme derecesi ile orantılıdır.

 İş ve meslek, erkeklerin büyük çoğunluğu ve kadınların da pek çoğu için kişiliğin organizasyonunu sağlar. Bazı insanlar için iş ya da meslek önemli bir odak noktası olmayabilir. Hatta bunlar tamamen göz ardı edilerek, ev işleri, boş zaman aktiviteleri gibi etkinlikler kişinin yaşamında merkezi bir rol oynayabilir (Siyez, 2013, 183).

Super’ın varsayımları göz önünde bulundurulduğunda, kuramının ne kadar kapsamlı olduğu ve gelişimsel bir kuramdan çok daha fazlası olduğu ortaya çıkmaktadır.

Varsayımlarda sıklıkla geçen benlik kavramı, bir insanın kendi algısına göre özelliklerinin, yeteneklerinin, değer yargılarının, amaçlarının ve ideallerinin dinamik bir örüntüsüdür. Super’a göre mesleki gelişim, temelde benlik kavramının gelişimi ve meslek alanına uygulanmasıdır (Isaacson ve Brown, 2000, akt: Siyez, 2013).

Yaklaşıma adını veren yaşam boyu ve yaşam alanı kavramları, kariyer gelişiminin içerik ve süreç boyutunu temsil etmek için kullanılmaktadır. Yaşam boyu, ömür boyu devam eden kariyer gelişim sürecini ifade etmektedir ve Super’ın mesleki gelişim dönemleri ile ilişkili bir kavramdır. Yaşam alanı ise bireylerin yaşamlarında oynadıkları rolleri ve bu rollerin içeriğini tanımlamaktadır (Patton ve McMahon, 2006).

Yaklaşımdaki bir diğer önemli kavram ise kariyer olgunluğudur. Super, kariyer olgunluğunu, kişinin biyolojik ve sosyal gelişiminin sonucu olarak içinde bulunduğu gelişim dönemine ait gelişimsel görevleri yerine getirmeye hazır olması olarak tanımlamaktadır (Kidd, 2006; Osipow, 1990; Siyez, 2013; Yost ve Corbishley, 1988).

Kariyer olgunluğu düzeyinin, bireylerin kariyer seçimlerinde etkili olduğu belirtilmektedir. Kariyer olgunluğu yüksek olan bir bireyin meslek seçimi yapmaya hazır olduğu; kariyer olgunluk düzeyi düşük olan bireyin ise kariyer kararı vermeyi erteleyebileceği veya yetersizlik ve başarısızlık gibi duygular yaşayacağı söylenebilir.

37 Kariyer olgunluk düzeyi düşük olan bireylerin, gerçekçi kariyer tercihlerinde bulunmaları güç olmaktadır (Siyez, 2013).

Yukarıda belirtilen varsayımlar ve kavramlar doğrultusunda, yaklaşımını gelişimsel bir şekilde açıklayan Super, kariyer gelişim sürecini beş döneme ayırmıştır. Bunlar: büyüme dönemi, keşfetme dönemi, yerleşme dönemi, sürdürme dönemi ve çöküş (geri çekilme) dönemidir.

Büyüme Dönemi (4-13 Yaş): Hem fiziksel hem de psikolojik büyümeyi kapsayan bu dönem, çocukların yaşadıkları çevreyi keşfetme sürecidir. Gelecekle ilgilenme, kişinin kendi yaşamı üzerindeki kontrolünün artması, okulda ve işte başarılı olma inancı ve bunun için gerekli çalışma alışkanlıkları ve tutumlarının kazanılması bu dönemin görevleri arasında bulunmaktadır. Çocuklar, fantezi ve oyunlar aracılığıyla yetişkin rollerini denerler ve böylece iş dünyasına ilişkin bilgiler oluşmaya başlar.

Keşfetme Dönemi (14-24 Yaş): Bu dönem bireylerin, mesleklerin yaşamın bir parçası olduğunu anlamasıyla başlamaktadır. Keşfetme dönemi, bireylerin mesleklere ilişkin daha net fikre sahip olduğu, kariyer alternatifleri arasında seçim yaptığı, çalışacağı işe karar verdiği ve bir işe yerleştiği dönemdir. Billurlaşma (14-18 yaş), belirleme (18-21 yaş) ve uygulama (21-24 yaş) olmak üzere üç alt basamağı bulunmaktadır. Billurlaşma, bireylerin ne istediklerini belirginleştirdiği basamaktır. İlgi duydukları işlerin ne gibi beceriler gerektirdiğinin farkına varırlar. Belirleme, geçici tercihlerin şekillendiği ve bireylerin meslek tercihi için hazır oldukları basamaktır. Uygulama ise bireylerin, kariyer hedeflerine ulaşmak için planlar yaptığı basamaktır.

Yerleşme Dönemi (25-45 Yaş): Bu dönem bireylerin bir işe yerleşmesiyle başlamaktadır.

Yönetsel ve profesyonel mesleklerde, yerleşme dönemi uzun bir yaş aralığını kapsamaktadır.

Yarı kalifiye ve kalifiye mesleklerde ise yerleşme dönemi kısa veya söz konusu değildir.

Karar kılma, sağlamlaştırma ve ilerleme olmak üzere üç alt basamağı bulunmaktadır. Karar kılma, bireylerin işe alışması ve işin gereklerini yerine getirmesiyle ilgili basamaktır.

Sağlamlaştırma, bireylerin işteki pozisyonunu sabitlediği basamaktır. Bundan sonra birey, işinde daha rahat olmaya başlar, güvenilir ve yeterlilik sahibi bir kişi olarak bilinmek ister.

İlerleme, bireylerin sürdürdüğü işte daha fazla sorumluluk alarak, bir üst pozisyona geçebileceği ve daha fazla ücret alabileceği basamaktır.

Sürdürme Dönemi (45-65 Yaş): Bireylerin iş yaşamlarında, ilerlemenin durduğu fakat iş yerindeki statüsünü de koruduğu dönemdir. Bu dönemde birey, döngüler yaşayabilir. Sahip olduğu işi uzun yıllar sürdürmek istemeyen birey, farklı bir iş için tekrar keşfetme ve yerleşme dönemlerini yaşayabilir. Bu dönemin koruma, güncelleme ve yenilik olmak üzere üç alt basamağı vardır. Koruma, bireyin işindeki pozisyonunu koruması için işiyle ilgili yeni şeyler öğrenmesi, teknolojik gelişmelere uyum sağlaması, rekabet ortamına ayak uydurabilmesi ile ilişkili basamaktır. Güncelleme, bireyin mesleki statüsünü koruyabilmesi adına çeşitli eğitim programlarına ve bilimsel etkinliklere katıldığı basamaktır. Yenilik ise bireylerin meslek yaşamında ilerleme kaydetmesi, bir üst statü veya pozisyona geçmesi ile ilişkili basamaktır.

Çöküş (Geri Çekilme) Dönemi (65+ Yaş): Bireylerin işle ilgili enerjilerinin ve mesleğe karşı olan ilgilerinin azaldığı dönemdir. Yavaşlama, emeklilik planı ve emeklilik olmak üzere üç alt basamağı bulunmaktadır. Yavaşlama, bireylerin işle ilgili sorumluluklarının azaldığı basamaktır. Emeklilik planı, bireylerin finansal planlamalar yaptığı ve emeklilik sonrası gerçekleştireceği aktiviteleri düşündüğü basamaktır. Emeklilik ise bireylerin yaşam rollerinde değişikliklerin olduğu, çalışan rolünün yaşamda kapladığı alanın giderek azaldığı

38

ve bunun yerine boş zaman, aile, vatandaşlık rolleri gibi etkinliklerin arttığı basamaktır (Super, 1990, s.62).